تافونی‌ها (زایش، تکوین، پراکندگی محیطی آن)

اکوسیستم های طبیعی ایران

دوره 13، شماره 2 - شماره پیاپی 48، شهریور 1401، صفحه 71-87   

نوع مقاله: پژوهشی

نویسنده

مجتبی خلیلی زاده^*

گروه فنی مهندسی، واحد لارستان، دانشگاه آزاد اسلامی، لارستان

چکیده

سنگ در بسیاری از جنبه های فعالیت انسان اهمیت بنیادی دارد. چنانچه سنگها در شرایط متفاوتی نسبت به محیط فعلی تشکیل شده باشند، در معرض فرآیندهای طبیعی هوازدگی قرار می­گیرند و اشکالی را ایجاد می کنند که موضوع بحث ژئومورفولوژیستها از نظر نحوه تشکیل و شرایط مؤثر در ایجاد و چگونگی توسعه آنها می باشد. در ژئومورفولوژی، تافونیها یکی از اشکال بسیار شگفت انگیز هوازدگی شیمیایی و نمکی هستند که بر روی رخنمونهای سنگی ایجاد می­شوند. این اشکال غار مانند در ساختمانهای مختلفی چون ماسه سنگ، گرانیت ، دولوریت، سنگ آهک، ریولیت و کنگولومراهای دگرگونی یافت می شوند. همچنین آنها در اقلیمهای مختلفی چون مناطق قطبی، نواحی ساحلی، مناطق نیمه خشک و حتی در مریخ نیز مشاهده شده اند. علی رغم گستردگی پراکنش تافونی، این مساله را باید در نظر گرفت که آنها عموماً در سنگهای بلورین و دانه­ای یافت شده و از لحاظ محیطی نیز در محیطهای که مرطوب شورهستند، ایجاد می شوند. از آنجا که برخی از اشکال تافونی بسیار قدیمی هستند، بخصوص آنهایی که ابعاد بسیار بزرگ و گسترده ای دارند، معمولا به عنوان شواهد اقلیمی دوره های گذشته مطرح هستند لذا با مطالعه آنها می توان به شرایط هوازدگی و اقلیمی آن دوران پی برد. با توجه به پراکنش این پدیده، هنوز نحوه تشکیل تافونیها و فرآیندهای مؤثر در آن مورد بحث می باشد و نظریات گوناگونی در رابطه با پیدایش آن مطرح شده است. از آنجا که این پدیده در تمامی اقلیمها مشاهده شده است، لذا در منابع بسیاری به آن اشاره شده است از جمله منابع ساحلی، بیابانی و... . همچنین از آنجا که این پدیده یکی از اشکال هوازدگی است و بر روی سازه های دریایی و شهری مشاهده گردیده است، لذا در اینگونه آثار بعضاً بدون آنکه اشاره ای به نام تافونی شود، مورد مطالعه قرار گرفته اند. در ایران نیز این پدیده در مناطق بسیاری مشاهده گردیده است، از جمله ابتدای جاده ابیانه، منطقه لارستان، زاهدان، در مسیر جاده قم، کوههای بینالود، دامنه های جنوبی زاگرس و ... که عموماً شامل نواحی سرد و مجاوریخچالی، ساحلی و بیابانی می باشند. مطالعاتی که بر روی آنها صورت گرفته اکثراً بصورت موردی یا در غالب فرسایش در زمین شناسی و در آثار برخی از ژئومورفولوژیستها نظیر زمردیان و احمدی اشاره مختصری به نحوه تشکیل آنها شده است. در این مطالعه سعی گردیده تا ضمن بررسی ادبیات جهانی و ایران در رابطه با تشکیل تافونی، علل ایجاد و پراکندگی آن و نیز یافته های جدید در ارتباط با این پدیده، مورد بحث و بررسی قرار بگیرد.

کلیدواژه‌ها

تافونی؛ زایش؛ تکوین؛ پراکندگی محیطی؛ هوازدگی شیمیایی

مراجع