بررسی تطبیقی اسطوره‌های ضحاک و مردوک در خویشکاری دو نیم‌کردن هماوردان اساطیری خود

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 4، دوره 18، شماره 69، دی 1401، صفحه 136-109   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2022.697101

نویسندگان

آرش غفرانی^{* 1}؛ سعید خیرخواه²؛ حسین آذرپیوند²

¹دانشجوی دکترای گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد کاشان، دانشگاه آزاد اسلامی، کاشان، ایران

²استادیار گروه زبان و ادبیات و فارسی، واحد کاشان، دانشگاه آزاد اسلامی، کاشان، ایران

چکیده

در اکثر قریب به اتفاق منابع پس از اسلام، روایت غلبه ضحاک بر جمشید این‌گونه آمده است که پس از افول اقتدار سلطنت جمشید و گریختن فرّه از او و پیشروی و کشورگشایی ضحاک، در نهایت جمشید حکومت و تخت پادشاهی را رها می‌کند و می‌گریزد. مدت زمانی او در نقاط مختلف جهان سرگردان و فراری بود و ضحاک همه ‌جا در پی او. در پایان ضحاک، جمشید را می‌یابد، و وی را با ارّه به دو نیم می‌کند. حال سوال اینجاست: چرا ضحاک جمشید را با این شیوه منحصر به فرد می‌کشد؟ آیا ضحاک نمی‌توانست مانند بسیاری از شاهان یا پهلوانان تاریخ اساطیری ایران، دشمن خود را سر ببرد؟ چرا ضحاک او را به دار نیاویخت؟ یا حتی می‌شد بدون بیان نحوه کشته شدن، تنها به ذکر این مطلب بسنده کرد که ضحاک پس از یافتن جمشید، او را کشت. پس بی‌گمان رازی و نمادی در پس این نحوة خاص کشتن جمشید؛ یعنی ارّه کردن او بوده است. این تحقیق بر آن است تا با روش توصیفی ـ تحلیلی و با توجه به تأثیر اسطوره‌های اقوام بومی ایران که قطعا تحت تأثیر اسطوره‌های دولت‌شهرهای میان‌رودان بوده است، مطابقت اسطوره‌های ضحاک و مردوک را بیان کند؛ با توجه به شباهت این دو روایت، این نظریه را مطرح می‌سازد که ارّه کردن جمشید توسط ضحاک، متأثر از دوپاره کردن تیامت توسط مردوک است. 

کلیدواژه‌ها

ضحاک؛ اژی‌دهاک؛ مردوک؛ جمشید؛ تیامت

مراجع

ابن‌اثیر، عزالدین. 1383.  تاریخ کامل. ترجمة سیّدحسین روحانی. چ3. تهران: اساطیر

ابن‌بلخی. 1385.  فارس‌نامه. چ1. تهران: اساطیر

اردستانی رستمی، حمیدرضا. 1396. «تیامت میان دورودی، جمشید و ضحاک». تاریخنامه خوارزمی. ش 2 . صص93ـ13.

اصفهانی، حمزه‌بن حسن. 1346. تاریخ پیامبران و شاهان. ترجمة جعفر شعار. چ1. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

اکبری مفاخر، آرش. 1395.«شاه گاوسوار». پژوهشنامه ادب حماسی. ش21. صص 42ـ13.

بلعمی، ابوعلی محمدبن محمد. 1353.  تاریخ بلعمی. چ2. تهران: زوّار.

بهار، مهرداد. 1376. جستاری چند در فرهنگ ایران. چ3. تهران: فکر روز.

بهار، مهرداد. 1386. ادیان آسیایی. چ6. تهران: چشمه.

بهار، مهرداد. 1389. پژوهشی در اساطیر ایران. چ8. تهران: آگاه.

پورداود، ابراهیم. 1377. یشتها. چ1. تهران: اساطیر.

پورداود، ابراهیم. 1387. یسنا. چ2. تهران: اساطیر.

پورداود، ابراهیم. 1389. گاتها. چ3. تهران: اساطیر.

جلالی نایینی، محمدرضا. 1385. گزیده سرودهای ریگ ودا. چ1. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

خواندمیر، غیاث‌الدین. 1380. تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر. چ4. تهران: خیام

دادگی، فرنبغ. 1390. بندهش. ترجمة مهرداد بهار. چ4. تهران: توس.

دوستخواه، جلیل. 1391. اوستا. چ16. تهران: مروارید

زارعی، علی‌اصغر و علی‌رضا مظفری. 1392. «ضحاک و بین‌النهرین». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب . ش33 . صص115ـ87.  

ژیران، و همکاران. 1389. اساطیر آشور و بابل. ترجمة ابوالقاسم اسماعیل‌پور مطلق. چ1. تهران: قطره

ساندرز، نانسی. 1387. بهشت و دوزخ در اساطیر بین النهرین. ترجمة ابوالقاسم اسماعیل‌پور مطلق. چ3. تهران: کاروان.

فردوسی، ابوالقاسم. 1366.  شاهنامه. تصحیح جلال خالقی مطلق. چ1. نیویورک: بیبلثکا پرسیکا.  

قائمی، فرزاد. 1394. «تحلیل تطبیقی اسطورۀ ضحّاک ماردوش بر اساس رهیافت‌های مبتنی بر سنّت کهن قربانی برای خدایان ماردوش جهان زیرین». پژوهشنامه ادب حماسی. ش‌19. صص65ـ27.     

کرامر، سمیوئل. 1391.  الواح سومری. ترجمة داود رسائی. چ4. تهران: علمی فرهنگی

کویاجی، جهانگیر کوورجی. 1388. بنیادهای اسطوره و حماسه ایران. چ1. تهران: آگه.

گردیزی، ابوسعید عبدالحی‌بن ضحاک‌بن محمود. 1363.  تاریخ گردیزی (زین‌الاخبار). چ1. تهران: دنیای کتاب.

گری، جان. 1390.  اساطیر خاور نزدیک. ترجمة محمد حسین باجلان فرخی. چ‌2 . تهران: اساطیر.

گریمال، پیر. 1376. اسطوره‌های خاورمیانه. ترجمة مجتبی عبدالله‌نژاد. چ1. مشهد: ترانه.

مستوفی قزوینی، حمدالله‌بن ابی‌بکر احمد. 1387.  تاریخ گزیده. چ‌5. تهران: امیرکبیر.

مصباح، بیتا. 1396. بن‌مایه‌های کهن اسطوره ضحاک در ایران براساس نقوش روی مهر دوره عیلامی. باغ نظر. ش‌56. صص56ـ43.

مک کال، هنریتا. 1375.  اسطوره‌های بین‌النهرینی. ترجمة عباس مخبر. چ2. تهران: مرکز.

منهاج‌السراج، عثمان‌بن سراج‌الدین محمد. 1342. طبقات ناصری. چ2. کابل: انجمن تاریخ افغانستان.

میرخواند، میرمحمدبن سیّد بهان‌الدین خواوندشاه. 1338.  تاریخ روضه الصفا. چ1. تهران: خیام

هوک، ساموئل هنری. 1368. اساطیر خاورمیانه. ترجمه علی‌اصغر بهرامی و فرنگیس مزداپور. چ1. تهران: روشنگران.

یعقوبی، احمدبن اسحاق. 1382.  تاریخ یعقوبی. ترجمه محمدابراهیم آیتی. چ9. تهران: علمی فرهنگی