باده‌نوشی‌های آیینی صورت تعدیل‌یافتۀ خوردنِ خون قربانی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 1، دوره 19، شماره 70، اسفند 1401، صفحه 13-44   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2022.697529

نویسنده

ایوب امیدی^*

دانش آموختۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید بهشتی تهران

چکیده

باده‌نوشی‌های آیینی، ریشه در آیین قربانی دارند و صورتِ تعدیل‌یافتۀ خون‌خواری هستند که با گذشت زمان جایگزین شراب‌خواری شده‌اند. با توجه به همسانی و شباهت میانِ خون و شراب، باده‌نوشی، دارای نوعی شباهت جادویی است؛ زیرا شرابِ سرخ از هر چیزی به خونِ قربانی شبیه‌تر است. در متون نظم روایی با توجه به اهمیّت و جایگاه شاهان، باده‌نوشی اغلب به یاد آنان و پس از آن‌ها، بیشترین باده‌نوشی‌ها به افتخار پهلوانان انجام می‌شده است؛ زیرا آن‌ها، حامی کیان شاهی، استقلال ملی و دفاع از مردم در برابر بیگانگان بودند. تأکید و سفارش نوشیدن باده به یاد پهلوانان و بزرگان (پیش از جنگ و پس از مرگ)، نشان‌دهندۀ جنبۀ آیینی و تأثیر این عمل در سرنوشت اُخروی آنان به ‌منظور جذب نیروی روحی و معنوی باده‌خواران و خود فَدیه (قربانی) است. این پژوهش به ‌روش توصیفی ـ تحلیلی و با استناد به متون نظم روایی ادبیات فارسی (تا قرن هفتم)، می‌کوشد نشان دهد که باده‌نوشی‌های آیینی، شیوۀ تعدیل‌یافتۀ خوردنِ خون قربانی در آیین‌های ابتدایی است. نتایج عبارت است از: باده‌نوشی‌های جمعی در میدان جنگ و در مجالس بزم شاهان، پهلوانان و بزرگان نوعی پیشکشی غیرخونی به منظور شادی و تقویت روان درگذشتگان، طولِ عمرِ افراد، سلامتی و کامیابی زندگان و اتّحاد روحی و القاء نیروی معنوی باده‌خواران به روان آن‌ها است.

کلیدواژه‌ها

آیین قربانی؛ تعدیل قربانی؛ خون‌خواری؛ باده‌نوشی؛ متون نظم روایی فارسی

مراجع

ابی‌الخیر. ایرانشاه.1370. بهمن‌نامه. ویراستۀ رحیم عفیفی. چ1. تهران: علمی و فرهنگی.

ـــــــــــــــ .1377. کوش‌نامه. به ‌کوشش جلال‌متینی. چ1. تهران: علمی.

ارداویراف‌نامه.1372. ترجمۀ متن پهلوی از فیلیپ ژینیو. ترجمۀ ژاله آموزگار. تهران: معین.

آزادگان. جمشید.1384. تاریخ ادیان ابتدایی و قدیم. چ1. تهران: سمت.

اسدی‌طوسی. ابونصر علی‌بن‌محمد.1317. گرشاسپ‌نامه. به اهتمام حبیب یغمایی. تهران: چاپخانه بروخیم.

اسلام. علیرضا. 1394. «تحول قربانی از انسان به حیوان: نقطه عطفی در روند عقلانی‌شدن». پژوهش‌های ادیانی. س3. ش6. صص87ـ65.

آموزگار. ژاله.1393. تاریخ اساطیری ایران. چ16. تهران: سمت.

آیت‌اللهی. حبیب‌الله و همکاران. 1398. «بررسی مفاهیم نمادین جرعه‌اَفشانی. تقدیم جرعه و گُل در ایرانِ باستان و تداوم آن هنر در دورۀ اسلامی». جامعه‌شناسی تاریخی. س11. ش1. صص22ـ1.

ایونس. ورونیکا.1373. شناخت اساطیر هند. ترجمۀ باجلان فرخی. چ1. تهران: اساطیر.

برزگرخالقی، محمدرضا و رقیه نیساری‌تبریزی. 1389. «بررسی مضامین مشترک ساقی‌‌نامه‌های ابن‌فارض و فضولی بغدادی». لسان مبین. ش2. صص20-1.

بهار. مهرداد.1391. پژوهشی در اساطیر ایران. چ9. تهران: آگاه.

حافظ. شمس‌الدین محمد. 1385. دیوان. بر اساس نسخۀ قزوینی و غنی با مقدمه نصرلله آژنگ. تهران: محمد.

حیدری، حسن و مژگان صادق‌پور مبارکه. 1398. «اسطورۀ خون (بررسی برخی کارکردهای وابسته به خون و نمود آن در شاهنامه) ». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س15. ش55. صص140ـ107.  DOR: 20.1001.1.20084420.1398.15.55.4.4

دورانت. ویل. ۱۳۷8. تاریخ تمدن: عصر ایمان (بخش دوم). ترجمۀ ابوالقاسم طاهری. ج4. چ3. تهران: آموزش انقلاب اسلامی.

راوندی. محمدبن علی.1363. راحة‌الصدور. تصحیح محمد اقبال. تهران: علمی.

رضی. هاشم.1381. آیین مهر. تهران: بهجت.

سنایی. ابوالمجد مجدودبن آدم.1368. حدیقة الحدیقة و شریعة الطریقة. تصحیح سیدمحمدتقی مدرس رضوی. تهران: دانشگاه تهران.

شوالیه. ژان و آلن گربران. 1384. فرهنگ نمادها. ترجمۀ سودابه فضائلی. تهران: جیحون.

عطار. فریدالدین. 1385. مصیبت‌نامه. به کوشش محمدحسین مجدّم. چ7. تهران: زوار.

ــــــــــــــ . 1387. منطق‌الطیر. تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی. چ3. تهران: سخن.

عطایی‌رازی. عطابن‌یعقوب.1382. برزونامه به انضمام داستان کُک کهزاد. به اهتمام سیّدمحمد دبیرسیاقی. چ1. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

فرامرزنامه.1382. به اهتمام مجید سرمدی. چ1. تهران: دانشگاه تهران.

فردوسی. ابوالقاسم. 1386. شاهنامه. به کوشش جلال خالقی‌مطلق با همکاری محمود امیدسالار و ابوالفضل خطیبی. ج8ـ1. تهران: دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.

فریزر. جیمز. 1387. شاخۀ زرین. ترجمۀ کاظم فیروزمند. تهران: آگاه.

قائمی. فرزاد. 1392. «از رپیهوین تا سیاوش (تحلیل اسطوره شناختی ساختار آیینی داستان سیاوش بر مبنای الگوی هبوط ایزد رپیهوین و آیین های سالانه مرگ و تولد دوباره در فرهنگ ایران)». جستارهای ادبی. ش182. صص86-61. DOI:  10.22067/JLS.V46I4.25298

قزوینی. محمد.1324. «بعضی تضمین‌های حافظ (تضمین اشعار فارسی)». یادگار. ش6. صص71-62.

قلی‌زاده، حیدر و محبوبه خوش‌سلیقه. 1389. «باده و می و تعابیر آن در شعر عرفانی فارسی». عرفان اسلامی (ادیان و عرفان). س16. ش23.صص184ـ147.

گرگانی. فخرالدین اسعد. 1349. ویس و رامین. تصحیح ماگالی تودا و الکساندر گواخاریا. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

لسان. حسین. 1353. «سخنی چند پیرامون مقاله (شراب ریزی بر گور یاران در ادب عربی) یاددشت ها». دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران. س21. ش1. صص136ـ131.

مادح. قاسم. 1380. جهانگیرنامه. به کوشش سیدضیاءالدین سجادی. چ1. تهران: موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران.

مصاحب. غلامحسین. 1356. دایرة‌المعارف فارسی. ج2. تهران: ققنوس.

مصطفوی. علی‌اصغر. 1369. اسطورۀ قربانی. چ1. تهران: بامداد.

معین. محمد. 1324. یک رسم باستانی. یادگار. ش8. صص59ـ51.

منصوری. فیروز. 1355. «باده‌افشانی بر خاک و سایر آداب و رسومی که فرهنگ برجستۀ ایرانی آن را نپذیرفته است». مجلۀ گوهر. ش49. صص865ـ861.

مولوی. جلال‌الدین محمد بلخی. 1391. شرح جامع مثنوی. تألیف کریم زمانی. ج6ـ1. چ28. تهران: اطلاعات.

نجاریان، محمدرضا و محمدکاظم کهدویی. 1390. «نگاه شاعرانۀ رودکی و ابونواس به خمریات». ادبیات تطبیقی. س2. ش4. صص280ـ259.

نجمی. شمس‌الدین. 1394. «واکاوی اسطورۀ جرعه‌اَفشانی». نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان. ش38. صص360ـ340.

نظامی. الیاس‌بن ‌یوسف.1384. خمسه. به کوشش سعید حمیدیان. چ2. تهران: قطره.

هنوی. دبلیو. ال. 1374. «قربانی و جشن در منظومه‌های منوچهری». ترجمۀ افسانۀ منفرد. مجله فرهنگ. ش16. صص280ـ261.

هینلز. جان راسل. 1368. شناخت اساطیر ایران. ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضّلی. چ1. تهران: چشمه.

وبر. ماکس. 1384. اقتصاد و جامعه. ترجمۀ عباس منوچهری و همکاران. چ1. تهران: سمت.

ورمازرن. مارتین. 1387. آیین میترا. چ7. تهران: چشمه.

 

Eglish Sources

Willroughby, Harold R. (2005). Pagan Regeneration: a Study Of Mystery Initiations in The Graeco-Roman Word, The university Of Chicago Press. Chicago.