مقایسه دیدگاه‌های شیخ صدوق و فخر رازی درباره‌ی مفهوم عقل از منظر قرآن کریم

فصلنامه مطالعات قرآنی

مقاله 3، دوره 13، شماره 51، مهر 1401، صفحه 31-46   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/qsf.2022.1949466.2780

نویسندگان

فرخنده نصیری¹؛ عباس احمدی سعدی^{* 2}

¹دانشجوی دکتری فلسفه و کلام اسلامی ،دانشگاه آزاد اسلامی واحد فسا

²استادیار گروه فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه آزاد اسلامی واحد فسا

چکیده

از منظر فخر رازی سرچشمه معرفت، نفس ناطقه انسانی است که از آن به عقل یا قوه عاقله تعبیر شده که خود به دو قوه عملی و نظری تقسیم می شود. به عقیده‌ وی عقل نظری برتر از عقل عملی است و هیچ‌گاه حکمت عملی به پای حکمت نظری نمی‌رسد. شیخ صدوق هم عقل‌گرا و هم نص‌گراست هر چند بررسی آثار وی حاکی از آن است که به اصول عقل عملی کمتر اشاره مستقیم نموده و ورود به برخی مباحث و ساحات را برای عقل ممنوع شمرده با این همه اما در بسیاری موارد اصل حسن و قبح ذاتی و عقلی را در مقدمات بحث مورد عنایت قرار داده است. از نظر وی، قرآن کمالات آدمی را در قوه نظریه و قوه عملیه منحصر دانسته است. این تحقیق در صدد نشان دادن بهره گیری فخر رازی و شیخ صدوق از عقل در فهم و تفسیر معارف دینی است. شیخ صدوق کمتر از فخر رازی برای عقل در شناخت خداوند و صفاتش ارزش قائل است . شیخ صدوق عقل را یک منبع عالی برای شناخت و نیز یک دستاویز مهم و مؤثّر جهت درک مسائل دینی و نیز دفاع از امور عقلانی می‌داند.

کلیدواژه‌ها

مفاهیم قرآنی؛ استکمال عقل؛ تعقّل؛ عقل نظری؛ عقل عملی

مراجع

قرآن کریم

ابراهیمی دینایی، غلامحسین (1385)، ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام، تهران، طرح نو.

ابن­منظور، لسان العرب، تعلیق ووضع الفهارس: علی شیری، الطّبعة الأولی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1413ق.

اکبریان، رضا (1386)، مناسبات دین و فلسفه در جهان اسلام، قم، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

برنجکار، رضا، موسوی، محسن(1389)، عقلگرایی شیخ صدوق و متکلم بودن او، مجله علوم حدیث، شماره 57، ص 35.

جوادپور، غلامحسین (1389)، سنجش و سازش عقل و ایمان از منظر فخرالدین رازی، مجله اندیشه نوین دینی، شماره 20، ص 126.

رازی، فخرالدین محمد، (1381)، شرح الاشارات و التنبیهات ، تهران، دانشگاه تهران.

--------------- (1422ق)، التفسیر الکبیر، بیروت، داراحیاء التراث العربی.

-------------- (1373)، شرح عیون الحکمه، ج1 و 2، احمد حجازی السقاء تهران، موسسه الصادق.

الرّاغب الأصفهانی، حسین بن محمّد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق: صفوان عدنان داودی، الطّبعة الأولی، دمشق، دار العلم، بیروت، الدّار الشّامیة، 1390.

رضوی، عبدالحمید (1391)، هم آوایی ملاصدرا و خواجه نصیر در باب علم و عقل، مجله تاریخ فلسفه، شماره 4، ص 102

سید وکیلی، هادی (1390)، جایگاه عقل از منظر محدثان امامیه-شیخ کلینی و شیخ صدوق، مجله پژوهش های اعتقادی کلامی، شماره 4، ص 159.

شریف، میان محمد (1365)، تاریخ فلسفه در اسلام، ترجمه نصرالله پورجوادی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.

صدوق، محمدبن بابویه (1357)، التوحید، قم، موسسه نشر اسلامی (جامعه مدرسین).

 -------- (1405ق)، عیون الاخبار الرضاء، ج1، ابوجعفرمحمدبن علی بن­حسین بن بابویه معروف به شیخ صدوق، تحقیق علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی.

مؤمن نژاد، ابوالحسن و عباس یوسفی تازه کندی و مرتضی سازجینی (1397)، فصلنامه­ی مطالعات قرآنی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد جیرفت، سال نهم، شماره­ی 35، صص 208- 185.

مهرنیا، حسن و همکاران (1398)، تحلیل و بررسی رابطه عقل و نقل در اندیشه کلامی شیخ صدوق، مجله مطالعات معرفتی در دانشگاه آزاد اسلامی، شماره 78، ص117.