تحلیل تاریخیِ دو منبع جامع علوم قرآنِ قرن نهم؛ بصائر فیروزآبادی و التیسیر کافیجی

فصلنامه مطالعات قرآنی

مقاله 2، دوره 13، شماره 52، دی 1401، صفحه 19-32   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/qsf.2022.1897619.2152

نویسندگان

نجمه نجم^{* 1}؛ مهدی مهریزی²؛ محمد علی مهدوی راد³

¹دکتری علوم قرآن وحدیث،کادر علمی وپژوهشگر ثابت پژوهشگاه مطالعات اسلامی جامعة الزهراء(س)،قم

²دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران. ایران

³دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، پردیس فارابی دانشگاه تهران

چکیده

برای جریان‌شناسی علمیِ منابع علوم‌قرآن، نگارش منظمی که عوامل موثر بر تطور و نگارش منابع مهم علوم‌‌قرآن را با تحلیل تاریخی برای دانش‌پژوهان این رشته به تصویر بکشد، موجود نیست. بررسی حاضر، تحلیل تاریخی منابع جامع علوم قرآن قرن 9 بوده که با روش پژوهش کیفی، داده‌های تحلیلی را در مورد تاثیرگذاریِ «بصائر فیروزآبادی و التیسیر کافیجی» و رابطه دو کتاب مذکور با کتب جامع هم‌عصرِ آن؛ «مواقع ‌العلوم بلقینی» و «فضائل‌ القرآن عسقلانی»، برای مخاطبان تخصصی رشته علوم‌قرآن بیان کرده‌است. کتاب بصائر با توجه به سنجش احوالات علمی، فرهنگی و سیاسی آن روزگار در مباحث جامع علوم قرآن تاثیرگذاری قابل‌قبولی داشته ‌است. کتاب فضائل‎القرآن از حیث کارکرد، ساختار و محتوا رتبه‌ای پایین‌تر از بصائر دارد. کتاب مختصرِ مواقع‌‎العلوم از کتاب مفصلِ بصائر، تاثیرگذاری کمتری داشته و تاثیرگذاری در عرصه علوم قرآن را در قرن 9 سیر نزولی می‌دهد. مباهات کافیجی بر کتاب التیسیر و از سوی دیگر کوچک شمردن این کتاب توسط سیوطی، تاثیرگذاری آن را متوسط نشان می‌دهد. این نتایج، کمک‌کننده به فهم جریان علم(علوم قرآن) کرده و دانش و بینش کمّی و کیفی دانش‌پژوهان را نسبت به «تاریخ منابع علوم‌قرآن» تکمیل می‌کند.

کلیدواژه‌ها

بصائر؛ التیسیر؛ منابع علوم‌قرآن؛ قرن9؛ تحلیل تاریخی

مراجع

بلقینی، جلال الدین.1437ق، مواقع العلوم فی مواقع النجوم، تحقیق نبیل صابری (ماجستیر)،جامعة الجزائر.

حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله القسطنطنی.1982م، کشف الظنون عن أسامی الکتب و الفنون، بیروت: دارالفکر.

زریاب، عباس.1374ش، مدخل ابن حجر عسقلانی، تهران: دائرةالمعارف بزرگ اسلامى، ج3.

سخاوی، محمد بن عبدالرحمان.بی‌تا، الضوء اللامع لاهل القرن التاسع، بیروت: منشورات دار مکتبه الحیاه.

سیوطی، جلال الدین.1387ق، الأتقان فی علوم القرآن،تحقیق محمدابوالفضل‏ابراهیم، قاهره:چهار جلد در دو مجلد.

سیوطی، جلال الدین.1421ق، التحبیر فی علم التفسیر، بیروت:دارالفکر.

عزالدین، محمد کمال‌ الدین.1414ق، التاریخ‌ و المنهج‌ التاریخی‌ لابن‌ حجر، بیروت: دار اقرأ.

عسقلانی، ابن حجر.بی‌تا، انباء الغمر بابناءالعمر،کتابخانه مدرسه فقاهت. قابل دسترسی در: http://lib.eshia.ir/40066/1/116.

عسقلانی،ابن حجر.1382ش، فضائل القرآن(برگزیده فتح الباری فی شرح صحیح البخاری)،بیروت:دار و مکتبة الهلال.

فارویی فیروزی، مصطفی.بی‌تا، مدخل بلقینی، تهران:دائرة المعارف بزرگ اسلامی ج12، شماره۱۷۳۳. قابل دسترسی در:  https://cgie.org.ir/fa/publication/entryview/7970

فیروزآبادی، مجدالدین محمد بن یعقوب.1991م، القاموس المحیط، بیروت: دارإحیاء التراث العربی.

فیروزآبادی، مجدالدین محمد بن یعقوب.1416ق، بصائر ذوی التمیز فی لطائف الکتاب العزیز، تحقیق: محمدعلى النجار، قاهره: جمهوریة مصر العربیة، وزارة الاوقاف، المجلس الاعلی للشئون الاسلامیة.

کافیجی، محمدبن سلیمان.1410ق، التیسیر فی قواعد التفسیر، تحقیق ناصر بن محمد مطرودی، دمشق:دارالقلم.

کافیجی، محی الدین.1419ق، التیسیر فی قواعد علم التفسیر،تحقیق: مصطفی محمد حسین ذهبی، قاهره:مکتبه المقدسی.

کحّاله، عمررضا.بی‌تا، معجم المؤلفین، بیروت: موسسه الرساله.

محسنی تبریزی،علیرضا.1395ش، روش تحقیق کیفی در مکاتب تفسیری(زمینه و کاربرد)، تهران: انتشارات اطلاعات.

محمدپور،احمد.1392ش، روش تحقیق کیفی ضدروش،تهران، جامعه شناسان.

مهدوی‎راد، محمدعلی.1384ش، سیر نگارشهای علوم قرآنی، تهران: هستی‌نما.

مقالات

اقبال، ابراهیم و پهلوان، منصور.1391ش، مقاله «تقسیم نامه علوم قرآن»، فصلنامه مطالعات قرآنی،شماره10.

سلطانی رنانی، مهدی.1382ش، مقاله«سیر تاریخی وجوه و نظائر»، فصلنامه پژوهشهای علوم قرآنی، شماره 35 و 36.

فاضل(یزدی مطلق)، محمود.1378ش، «مجدالدین فیروز آبادی؛مؤلف قاموس اللغة یا سهم ایرانیان در نهضت فرهنگ نویسی به زبان عربی»، مجله دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه مشهد،شماره 43و 44.

مهدوى‌راد، محمدعلى.1375ش.، «سیر نگارش‌هاى علوم قرآنى (7)»، بینات، شماره 10.