تأثیر اندیشه‌های عرفانی در تزئینات معماری بناهای دوره ایلخانی نمونه مطالعاتی: مسجد جامع ورامین

فصلنامه مطالعات فضا و مکان

مقاله 4، دوره 1، شماره 1، آذر 1401، صفحه 47-62   

نوع مقاله: مقاله تخصصی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/jsps.2022.1972700.1021

نویسندگان

لیدا بلیلان اصل^{* 1}؛ حنانه فیاض مقدم²؛ رقیه غفاری حافظ²

¹گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.

²گروه معماری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.

چکیده

طی دوران­های مختلف تاریخی تحولات سیاسی، اجتماعی و مذهبی به بهترین شکل در هنر و معماری ظاهر شده به­گونه­ای­ که آثار معماری هر دوره، نشان‌دهنده باورها و اندیشه‌های غالب آن جامعه است؛ بر جامعه ایلخانی نیز اندیشه‌های عرفانی و تصوف حاکم بوده­است. در این دوره آموزه‌های عرفانی در تمامی بخش‌های جامعه، به­خصوص معماری و تزئینات معماری، گسترش یافت؛ به­طوری­که در اکثر بناهای این دوره این تأثیرات مشهود است. موضوع مقاله حاضر، بررسی تأثیر اندیشه‌های عرفانی در تزئینات معماری دوره ایلخانی و تزئینات مسجد جامع ورامین، به­عنوان یکی از بناهای مهم این دوره است. به عبارتی این پژوهش به بررسی نمود عرفان در آثار و تزئینات معماری دوره‌ی ایلخانان مغول می‌پردازد. روش­تحقیق مقاله، بررسی و تحلیل­های تفسیری-تاریخی متون و آثار معماری دوره ایلخانی است. از یافته­های پژوهش این شواهد حاصل می­شود که تصوف و اندیشه‌های عرفانی، حکومت و معماران ایلخانی را تحت­تأثیر قرار داده و این تأثیرات در تزئینات معماری بناهای این دوره به­ویژه در تزئینات مساجد نمایان است. در مسجد جامع ورامین از هر سه نوع تزئینات (هندسی، گیاهی و کتیبه‌ای) استفاده شده­است که این طرح‌ ها به­طور عمده هندسی و یا کتیبه‌ای هستند. با این وجود نقوش گیاهی نیز، هرچند اندک ولی در بنا وجود دارند. این کتیبه‌ها دارای مضامین دینی و یا تاریخی هستند که کتیبه‌های تاریخی جهت توضیح چگونگی و زمان آغاز بنا  به­ کار می‌روند. همچنین در طرح‌های هندسی که بیشترین حجم تزئینات را به خود اختصاص داده و با اسلوب بسیار مؤثری نیز به­کار رفته‌اند از مفاهیم نمادین اعداد و اشکال به ­وفور استفاده شده که به مضامین عرفانی اشاره دارند.

کلیدواژه‌ها

اندیشه‌های عرفانی؛ تزئینات معماری؛ معماری ایلخانی؛ عرفان در معماری؛ مسجدجامع ورامین

سایر فایل های مرتبط با مقاله

4- 1021 Balilan e Asl Eng. 081001.pdf

مراجع

اردلان، نادر، (1380)، حس وحدت، سنت عرفانی در معماری ایرانی، ترجمه حمید شاهرخ، اصفهان: نشر خاک.

استیرلن، هانری، (1377)، اصفهان تصویر بهشت، ترجمه جمشید ارجمند، تهران: فرزان.

ایران­پور، مرجان؛ و مبینی، مهتاب، (1394)، بررسی مفاهیم اعداد در تزئینات چوبی هندسی عصر صفویه اصفهان (با تکیه بر خانه اخوان حقیقی)، همایش ملی معماری و شهرسازی بومی ایران، یزد، بهمن ماه 1394.

آقاشریف، احمد، (1383)، اسرار و رموز اعداد و حروف، تهران: شهید سعید محبی.

بروشکی، محمدمهدی، (1365)، بررسی روش اداری و آموزشی ربع‌رشیدی، مشهد: آستان قدس رضوی، موسسه چاپ و انتشارات.

بلخارقهی، حسن، (1384)، مبانی عرفانی هنر و معماری اسلامی، دفتر دوم، تهران: سوره مهر.

بویل، جی- آ.، (۱۳۶۸)، تاریخ ایران کمبریج، ترجمه حسن انوشه، تهران: انتشارات امیرکبیر، جلد پنجم.

پرگاری، صالح؛ و حسینی، سیدمرتضی. (1389)، تصوف و پیامدهای اجتماعی آن در دوره سلجوقیان، تاریخ در آینه پژوهش، شماره 3 (پیاپی 27).   

پوپ، آرتور اپهام، (۱۳۸۴)، معماری ایران، ترجمه: غلامحسین صدری افشار، تهران: اختران.

پورجعفر، محمدرضا؛ و اشرف­السادات موسوی­لر، (۱۳۸۱)، بررسی ویژگی­های حرکت دورانی مارپیچ؛ "اسلیمی" نماد تقدس، وحدت و زیبایی، دانشکده علوم انسانی دانشگاه الزهرا (س)، شماره ۴۳.

پیرنیا، محمدکریم، (1389)، سبک­شناسی معماری ایرانی، تدوین غلامحسین معماریان، تهران: سروش دانش.

جعفریان‌، رسول‌، (1385)، تاریخ ایران اسلامی، تهران: کانون‌اندیشه‌جوان.

حسینی، سیدهاشم، (1390)، کاربرد تزئینی و مفهومی نقش شمسه در مجموعه شیخ صفی­الدین اردبیلی، دو فصلنامه علمی-پژوهشی مطالعات هنر اسلامی،شماره چهاردهم.  

حلبی، علی­اصغر، (1380)، گزیده رسائل اخوان­الصفا، تهران: اساطیر.  

خزایی، محمد، (1381)، نمادگرایی در هنر اسلامی؛ تأویل نمادین نقش در هنر ایران،  اولین همایش هنر اسلامی، تهران.  

خمسه فرزانه؛ و طاووسی، محمود، (1388)، راز و و رمز اعداد در تزئینات  مساجد: مسجدجامع ورامین، هنرهای تجسمی (هنرهای زیبا)، 89-100.  

خوانساری، شیدا؛ و نقی­زاده، محمد، (1393)، بررسی تطبیقی آرایه­ها در مساجد جامع ورامین و نایین، نگره، 9 (29)، 44-61.

ستاری، جلال، (1376)، رمز اندیشه و هنر قدسی، تهران مرکز.

سجادی، سیدجعفر، (1350)، فرهنگ لغات و اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران: طهوری.

سعیدی، حسن، (1396)، بررسی جایگاه و نقش عرفان در فرهنگ، فصلنامه مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی، سال بیست و یکم، شماره چهارم.  

سودائی، بیتا، خانی، حسین، (1398)، آرایه های نمادین شیعی در مسجد جامع ورامین، نشریه علمی- پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، سال پانزدهم، شماره 3، 47- 71.

شایسته‌فر، مهناز، (1388)، تعامل معماری و شعر فارسی در بناهای عصر تیموری و صفوی، دو فصلنامه مطالعات هنر اسلامی، شماره 11، 79-104.

شایسته­فر، مهناز؛ و بهزادی، مهران، (1390)، هماهنگی رنگ و نقش در تزئینات مسجد جامع یزد و زیلو و سفال میبد، مطالعات هنر اسلامی، 15، 91- 110.

شریف­محلاتی، موید، (1337)، هفت در قلمرو فرهنگ جهان، تهران: نقش جهان.

شوالیه، ژان؛ گربران، آلن، (1384)، فرهنگ نمادها، ترجمه سودابه فضایلى، تهران: انتشارات جیحون.

فراشی ابرقویی، حسین؛ و حسینی، سید هاشم، (1393)، تحلیل جنبه­های نمادین شیعی در تزیینات مسجد جامع یزد، فصلنامه علمی-پژوهشی نگره، شماره ۲۹.

فیضی، فرزاد، حاجی­زاده، کریم؛ و صادقی، سارا، (1398)، مطالعه تطبیقی مضامین دینی در کتیبه‌های محراب‌های گچی دوره سلجوقی و ایلخانی، دو فصلنامه علمی-پژوهش هنر، سال نهم، شماره هفدهم، 61- 75.

قاراخانی، علیرضا؛ و عنایتی­کلیجی، مروارید، (1395)، بررسی اجمالی رابطه حکمت هنر اسلامی و فلسفه هنر اسلامی: رویکردی برمعماری اسلامی، دومین کنفرانس سالانه پژوهش‌های معماری، شهرسازی و مدیریت شهری، تهران، ایران.

کاظم­پور، مهدی، حسینی­نیا، سید­مهدی؛ و شهبازی شیران، حبیب، (1396)، تحلیل تأثیر  اعتقادات عرفان و تصوف بر مضامین و تزئینات  کتیبه­های مسجد­کبود تبریز، نشریه فیروزه اسلام-پژوهه معماری و شهرسازی اسلامی، شماره 4.

کاظمی، سامره، (1388)، نقش‌های تزئینی‌ مسجد جامع ورامین، رشد آموزش هنر، شماره 18، 15- 21.

کریمی ملایر، حامدرضا؛ و گذشته، ناصر، (1396)، عناصر نمادین در معماری خانقاه­های ایران از سدة هفتم هجری تاکنون، مطالعات عرفانی، دانشکده ادبیات و زبان­های خارجی دانشگاه کاشان، شماره 25، 63-84.

کوپر، جی.سی، (1379)، فرهنگ مصور نمادهای سنتی، ترجمه ملیحه کرباسیان، تهران: فرشاد.

کیانی، محسن، (1380)، تاریخ خانقاه در ایران، تهران: طهوری.

کیانی، محمدیوسف، (1374)، تاریخ هنر ومعماری ایران در دوره­ی اسلامی، تهران‌: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه­ها (سمت‌).

گودرزی سروش، محمدمهدی؛ و حسینی­پور، عاطفه، (1395)، مفاهیم و بنیان معنوی اعداد زوج در هنر گره­چینی ایرانی-اسلامی، کنفرانس ملی یافته­های نوین پژوهشی و آموزشی عمران، معماری،

شهرسازی و محیط زیست ایران، سوم دی ماه 1395، تهران.

مرادی­نسب، حسین، بمانیان، محمدرضا؛ و اعتصام، ایرج، (1396)، بازشناسی تأثیر  اندیشه عرفانی در پدیداری رنگ آبی در کاشی­کاری مساجد ایران، مجله پژوهش­های معماری اسلامی، ۵ (۱) :۴۷-۳۲.

ملکی­ نژاد، محمد، (1387)، تزئینات معماری، تهران: سمت.

نادری رمضان‌آباد، امین، بحرانی‌پور، علی، خسروبیگی، هوشنگ؛ و قیم، بهادر، (1399)، ساختار فرهنگی، هنری و اقتصادی خانقاه‌ها در فرآیند رشد مریدان صوفیه ایلخانان ایران، نشریه علمی-پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، سال شانزدهم شماره 37 ، 317-334.

نجیب­اغلو، گلرو، (1379)، هندسه و تزئین در معماری اسلامی، ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی، تهران: روزنه.

نصر، سیدحسین، (1359)، علم و تمدن در اسلام، ترجمه احمد آرام، تهران: خوارزمی.

نصر، سیدحسین، (1372)، سنت اسلامی در معماری ایرانی، ترجمه‌ی محمد آوینی، جاودانگی و هنر.

نصر، سیدحسین، (1377)، نظر متفکران اسلامی درباره طبیعت، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

نصر، سیدحسین، (1384)، سنت اسلامی در معماری ایرانی، هنر و معماری مساجد، ج2، تهران: رسانش.

نصراللهی، رضوان، (1392)، بررسی جنبه­های نمادین معماری و تزئینات  بناهای شاخص ایلخانی، پایان­نامه برای دریافت درجه­ی کارشناسی­ارشد، دانشکده­ی علوم انسانی دانشگاه محقق اردبیلی.

همدانی، رشیدالدین فضل‌الله، (1338)، جامع التواریخ، چاپ دو جلدی، تهران.

یگانه، منصور؛ و هاشمی شهرکی، محمد، (1396)، بررسی تزئینات و نقوش به­کار رفته در بناهای معماری و شهری دوره ایلخانی (نمونه موردی گنبد سلطانیه و مسجد کبود تبریز)، نشریه مدیریت شهری، پیاپی 48، 394- 400.

Bakhtiar, Laleh, (1960), Sufi; Londen: Thames and Husdon.https://www.worldcat.org/title/sufi-expressions-of-the-mystic-quest/oclc/968533361

https://hamgardi.com/fa/Post/3486

https://reiseniran.de/fa

https://www.ghorany.com/Quran.htm