جایگاه تاج و کلاه در نمادپردازی متون عرفانی

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 14، شماره 54، دی 1401، صفحه 30-50   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2022.697624

نویسندگان

بهزاد بهمنی مطلق^* ؛ علی اکبر افراسیاب پور

دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران، ایران.

چکیده

نمادها و سمبل­ ها بخشی از زبان عرفانی و جایگاه ظهور حقایق اشراقی و باطنی هستند که در گذر زمان و پهنۀ مکان، تغییر یافته­ اند و مطالعۀ آنها برای شناخت صحیح عرفان ضروری است. سرپوش ­های عارفان و صوفیان در اشکال و رنگ­ های مختلف، نمونۀ کاملی از این  نمادپردازی­ های عارفانه بوده ­اند، آن­ها را «تاج فقر» نامیده ­اند و در رنگ «سفید» تقدس و صفا، در رنگ «سیاه» استهلاک در فقر، در رنگ «سرخ» قدرت و شهادت و در رنگ «ارزق»، امتزاج احوال را می­ دیده ­اند. در کلاه­ های ترک­دار، هر ترک را نشانه ترک یکی از رذائل و طلب یکی از فضایل می ­دانسته ­اند. عرفا و صوفیه غالباً ساده ­ترین سرپوش ­ها را که بیشتر از نمد، پشم یا کرباس تهیه می ­شده برای نشان دادن بی اعتنایی خود به دنیا و پشت پا زدن به زرق و برق مادی استفاده می­ کرده­ اند. در این پژوهش که از نوع کتابخانه ­ای است به روش توصیفی – تحلیلی و با استناد به منابع دست اول و متون معتبر عرفانی به تفسیر و تحلیل داده ­ها پرداخته شده است.

کلیدواژه‌ها

عرفان و تصوف اسلامی؛ سرپوش؛ نمادپردازی؛ رنگ ها و نورهای نمادی

مراجع

کتاب‌ها

ابن ابی جمهور، شیخ محمد (1403ه) عوالی اللئالی، بغداد: سید الشهداء.

ابن اثیر، عزالدین ابوالحسن (1965م) الکامل فی التاریخ، بیروت: دارصادر.

ابن بطوطه (1370) سفرنامه، ترجمۀ محمدعلی موحد، تهران: آگاه.

آشتیانی، جلال‌الدین (1373) عرفان، تهران: شرکت سهامی انتشار.

باخرزی، ابوالمفاخر یحیی (1383) اورادالاحباب و خصوص الآداب، به کوشش ایرج افشار، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

بارت، رولان (1375) اسطورۀ امروز، ترجمه شیرین دخت دقیقیان، تهران: نشر مرکز.

چیت‌ساز، محمدرضا (1379) تاریخ پوشاک ایرانیان، از ابتدای اسلام تا حمله مغول، تهران: سمت.

حسینی استرآبادی، میر حسین بن مرتضی (1364) تاریخ سلطانی، به کوشش حسین اشراقی، تهران: علمی.

دلاشو، لوفر (1364) زبان رمزی افسانه‌ها، ترجمۀ جلال ستاری، تهران: توس.

دن گارسیا، فیگو تروآ (1363) سفرنامه، ترجمۀ غلامرضا سمیعی، تهران: نشر نو.

دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود (1386) اخبار الطوال، ترجمۀ محمود دامغانی، تهران: نی.

ستاری، جلال (1372) مدخلی بر رمز شناس عرفانی، تهران: مرکز.

سجادی، سید علی محمد (1384) خرقه و خرقه پوشی (جامه زهد)، تهران: علمی و فرهنگی.

سهروردی، شیخ شهاب الدین عمر (1364) عوارف‌المعاف، ترجمۀ عبدالمؤمن اصفهانی، به اهتمام قاسم انصاری، تهران: علمی و فرهنگی.

سیوطی، عبدالرحمان بن ابی بکر (1967) حسن المعاضره فی تاریخ مصر و القاهره، قاهره: چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم.

شاردن، جان (1336) سفرنامه، ترجمۀ محمد عباسی، تهران: امیر کبیر.

شاملو، ولی قلی بن داود قلی (1371) قصص الخاقانی، تصحیح سید حسین سادات ناصری، تهران: وزارت فرهنگ.

طاهری، ابوالقاسم (1382) تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران، تهران: علمی و فرهنگی.

طبری، محمد بن جریر (1391) تاریخ الرسل و الملوک، لکمنو: نولکشور.

طبسی، محمد (1368) اصطلاحات الصوفیه، مجموعه رسائل عرفانی، به کوشش ایرج افشار و محمد تقی دانش پژوه، تهران: خانقاه نعمت اللهی.

العبادی، قطب الدین ابوالمظفر منصور (1347) التصفیه فی احوال المتصوفه (صوفی‌نامه)، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

عطار، فرید الدین (1376) دیوان شعر، به اهتمام تقی تفضلی، تهران: علمی و فرهنگی.

عطار، فرید الدین (1387) منطق‌الطیر، تصحیح سید صادق گوهرین، تهران: نشر کتاب.

فتوحی، محمود (1385) بلاغت تصویر، تهران: سخن.

فریزر، جیمز جورج، (1384) شاخۀ زرین، ترجمه کاظم فیروزمند، تهران: آگاه.

فلسفی، نصرالله (1347) زندگانی شاه عباس اول، تهران: دانشگاه تهران.

قاری یزدی، مولانا نظام الدین محمود (1303) دیوان البسه، قسطنطنیه: مطبعه ابوالضیاء.

کاشانی، عزالدین محمود بن علی(1367) مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، تصحیح جلال الدین همایی، تهران: هما.

کاشفی سبزواری، مولانا حسین واعظ (1362) فتوت‌نامه سلطانی، به اهتمام محمد جعفر محجوب، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

کیانی، محسن (1369) تاریخ خانقاه در ایران، تهران: طهوری.

گری، جان (1378) اساطیر خاور نزدیک، ترجمۀ محمد حسین باجلان فرخی، تهران: اساطیر.

گودرزی، حسین (1384) جامعه‌شناسی هویت در ایران، تهران: مؤسسه مطالعات ملی.

گولپینارلی، عبدالباقی (1363) مولانا جلال‌الدین، ترجمۀ توفیق سبحانی، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

متین، پیمان (1382) پوشاک ایرانیان، تهران: دفتر پژوهش های فرهنگی.

محمد بن منور، ابی سعد (1356) اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابو سعید ابوالخیر، تهران: طهوری.

نجم الدین رازی، عبدالله (1369) مرصادالعباد من المبدا الی المعاد، تصحیح محمد امین ریاحی، تهران: سنایی.

نجم رازی، عبدالله بن محمد (1345) مرصادالعباد، به اهتمام محمد امین ریاحی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

نجم کبری، ابوعبدالله احمد (1390) آداب الصوفیه و السایر الحایر، به اهتمام مسعود قاسمی، تهران: طهوری.

نعمت الله ولی، سید نورالدین (1392) مجمع الرسائل، تصحیح علی محمد صابری، تهران: علم.

واقدی، محمد بن عمر (1388) مغازی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

وامبری، آرمین (1381) زندگی و سفرهای وامبری، ترجمۀ محمد حسین آریا، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

ویدن گرن، گِئو (1392) پژوهشی در خرقه درویشان و دلق صوفیان، ترجمۀ بهار مختاریان، تهران: آگاه.

هجویری، علی بن عثمان (1383) کشف المحجوب، تصحیح محمود عابدی، تهران: سروش.

هدایت، رضا قلی خان (1385) تذکره ریاض العارفین، تصحیح ابوالقاسم رادفر، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.

یوسف جمالی، محمد کریم (1385) تاریخ تحولات ایران عصر صفوی، اصفهان: دانشگاه آزاد اسلامی نجف آباد.

یوسفی، غلامحسین (1383) واژه‌نامۀ تاریخی پوشاک ایران، ترجمۀ پیمان متین، تهران: امیر کبیر.

مقالات

حسینی، سجاد. (1396). سیر تطور معنایی واژۀ قزلباش. مجلۀ مطالعات تاریخ اسلام، 9(32)، 73-101. .dor:20.1001.1.22286713.1396.9.32.2.5 .

شریعت‌زاده، علی اصغر. (1369). پوشاک بارزترین نشانه فرهنگی. مجلۀ میراث فرهنگی، 1(1)، 17- 29.

صفا، ذبیح الله. (1315). تاریخ تعلیم و تربیت در ایران. مجلۀ مهر، (9)،861-861.

نوایی، عبدالحسین. (1352). رازی در دل تاریخ. مجلۀ گوهر، (6)، 465 – 465.