گفتمان اخلاقی و ادب عشق در آثار غنایی فارسی با تأکید بر خسرو وشیرین

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 14، شماره 54، دی 1401، صفحه 74-98   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2022.697627

نویسندگان

سهیلا محقق¹؛ محبوبه خراسانی^{* 2}؛ مرتضی رشیدی³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران.

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران.

³استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران.

چکیده

عشق‌ورزی یکی از مظاهر تجلی عواطف انسانی است. به لحاظ منطقی، هیچ یک از دو طرف عاشقی، نمی‌توانند تعهد بدهند در همه حال به یک میزان طرف مقابل را دوست خواهند داشت. همین امر موجب شده تا فیلسوفان به این موضوع بیندیشند. هدف اخلاق عاشقی زیرپانگذاشتن فضایل است و ادب عاشقی بر رفتار پس از عاشقی تأکید دارد که هر کدام بر موفقیت یا عدم موفقیت  این مسیر مؤثر هستند. پرسش ما این است؛ در مقایسه با برخی روایت‌های عاشقانۀ زودگذر معاصر، در روایت‌های غنایی کلاسیک نحوۀ تعامل عشاق چگونه بوده است؟ از آنجا که در آثار کلاسیکی چون «خسرو و شیرین» عشق به کمال تجلی یافته است، آن را به عنوان جامعۀ آماری برگزیده‌ایم. روش پژوهش، تحلیل محتوای کیفی است  و به خوانش این متن بر مبنای مقالۀ اساس( مصطفی ملکیان) می‌پردازد که رعایت یا عدم رعایت اخلاق و ادب عاشقی چه تأثیری در روند عاشقی شخصیت‌های داستان می‌گذارد؟ به این نتیجه رسیدیم؛ عدول از موازین اخلاق عاشقی در آثار کلاسیک نیز جاری است و قهرمانان در زوایای مختلف روایی مرتکب بی‌اخلاقی و بداخلاقی در عشق‌ورزی می‌شوند و همین امر مسیر موفقیت‌آمیز عشق را با خطر مواجه می‌سازد؛ خسرو شروط اخلاقی و ادب را رعایت نکرده و به رابطۀ عاشقانه شان، صدمه می‌زند. اما شیرین هر دو را ارج می‌نهد، در عاشقی‌اش خرد حکمفرماست و تلاش برآن دارد، دو خصلت تقوا و عشق را در کنار یکدیگر قراردهد. این نکته نیز جالب است؛ رعایت اخلاق و ادب عاشقی از سوی زنان (در مقام معشوقی) بیشتر از مردان (عاشقان) است.

کلیدواژه‌ها

اخلاق عاشقی؛ ادب عاشقی؛ ادبیات غنایی؛ منظومۀ خسرو و شیرین؛ مصطفی ملکیان

مراجع

کتاب‌ها

آرمسترانگ، جان (1393) شرایط عشق، ترجمۀ مسعود علیا، تهران: ققنوس.

اونامونو، میگل (1379) درد جاودانگی، ترجمۀ بهاءالدین خرمشاهی، تهران: انتشارات ناهید.

بوسکالیا، لئو (1378) زندگی، عشق و دیگر هیچ، ترجمۀ مهدی قراچه‌داغی و زهره فتوحی، تهران: نشر دایره.

خوزه، اورتگای گاست (1389) دربارۀ عشق، ترجمۀ سید مهدی ثریا، تهران: جوانۀ رشد.

ذوالفقاری، حسن (1392) یکصد منظومۀ عاشقانۀ فارسی، تهران: نشرچشمه.

زرین کوب، عبدالحسین (1378) پله پله تا ملاقات خدا، تهران: انتشارات علمی.

ستاری، جلال (1388) اسطورۀ عشق و عاشقی در چند عشق‌نامۀ فارسی، تهران: نشر میترا.

ضیایی، عبدالحمید (1395) لیلی‌های لیبرال، پرسش‌هایی دربارۀ عشق‌های کلاسیک و مدرن، تهران: ققنوس.

فردوسی، ابوالقاسم (1383) داستان‌های شاهنامه، بیژن و منیژه، بازنویسی عبدالعلی غفوری، اصفهان: انتظار سبز.

فروم، اریک (1379) فراسوی زنجیرهای پندار، ترجمۀ بهزاد برکت، تهران: مروارید.

کامکاری، کامبیز (1388) روان‌شناسی عشق، تهران: نشر دانشگاهی.

کلی، متیو (1387) هفت پلۀ صمیمیت، ترجمۀ نازنین ابراهیمی، تهران: نسل نواندیش.

مورفی، ژوزف (1383) هفت معجزۀ عشق، ترجمۀ هوشیار رزم آزما، تهران: نشر سپنج.

نظامی، الیاس بن یوسف (1375) گزیدۀ لیلی و مجنون، تلخیص عبدالحمید آیتی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

نظامی، الیاس بن یوسف (1386) خسرو و شیرین، تصحیح بهروز ثروتیان، تهران: امیرکبیر.

مقالات

امیری خراسانی، احمد، ایران‌منش، محمدحسین. (1393). بررسی اخلاق عاشق در دیوان نزاری بر پایۀ هرم مزلو، مجموعه مقالات همایش ملی نقد و تحلیل زندگی، شعر و اندیشۀ حکیم نزاری قهستانی، بیرجند: دانشگاه بیرجند.

ذاکری، امیر. (1397). تحلیل وجه غنایی در داستان‌های عاشقانه با تکیه بر خسرو و شیرین نظامی. متن‌پژوهی ادبی، 22(78)، 272ـ247.

ملکیان، مصطفی. (1395الف). خوشی یا بهروزی؟ خواسته یا نیاز؟. مجلۀ اندیشۀ پویا، (112)، 36ـ27.

ملکیان، مصطفی. (1395ب). روان‌شناسی اخلاق در دیدگاه مولانا. مجلۀ سپیدۀ دانایی، (99و100)، 151ـ139.

ملکیان، مصطفی. (1396). اخلاق عاشقی وادب عاشقی. ویژه‌نامۀ نوروز اندیشۀ پویا، (41)، 91ـ89.