مقایسۀ وجه تسمیه‌ها در تاریخ سیستان و دیوان خاقانی

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 14، شماره 54، دی 1401، صفحه 271-292   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2022.1946664.2375

نویسندگان

محمد محمدی ملک آبادی¹؛ مهرداد چترایی^{* 2}؛ قربانعلی ابراهیمی²

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران.

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران.

چکیده

یکی از پرسش‌های جذاب برای انسان‌ها دلیل نام‌گذاری (وجه تسمیۀ) چیزهاست. در متون نظم و نثر فارسی تعدادی از نویسندگان و شعرا در خلال آثارشان، کلماتی را ریشه‌شناسی کرده و وجه تسمیۀ آن‎ها را - به زعمِ خود- نشان داده‌اند. بررسی و تحلیل و طبقه‌بندی این وجوه تسمیه، بیانگر نوع نگاه آنان به چگونگی ساخت کلمات است. در این مقاله برخی از این وجوه تسمیه که در تاریخ سیستان و دیوان خاقانی مندرج است، بررسی و مقایسه شده‌است. بدین منظور ابتدا به دسته ­بندی انواع وجه‌ تسمیه و ذکر شواهد مثال از کتب گوناگون پرداخته شد و سپس نمونه‌های وجه تسمیه از کتاب تاریخ سیستان و دیوان خاقانی استخراج و بررسی گردید. با بررسی نمونه‌ها، مشخص شد که مؤلف تاریخ سیستان در گزینش و بیان وجه تسمیه‌ها بیشتر به اشتقاق کلمات توجه داشته است و در مواردی هم به اعتقادات و باورهای عوام رجوع کرده است ولی خاقانی بیشتر به بازی‌های شاعرانه با کلمات پرداخته و وجه تسمیه‌هایی ابداعی ارائه داده است. البته او هم به وجه تسمیه‌هایی که در کتب دیگر آمده توجه داشته است. این مقاله به روش توصیفی- تحلیلی نوشته شده‌است و گردآوری داده‌ها به شیوۀ کتابخانه‌ای است. هرچند مقالات متعددی دربارۀ وجه تسمیه چاپ شده، اما تاکنون مقالۀ مستقلی دربارۀ مقایسۀ گزینش وجه تسمیه در تاریخ سیستان و دیوان خاقانی منتشر  نشده‌است.

کلیدواژه‌ها

وجه تسمیه؛ اشتقاق؛ تاریخ سیستان؛ دیوان خاقانی؛ باورهای عوام

مراجع

کتاب‌ها

ابوالقاسمی، محسن (1389) ریشه‌شناسی، تهران: ققنوس.

اسعد گرگانی، فخرالدین (1337) ویس و رامین، به تصحیح محمد جعفر محجوب، تهران: اندیشه.

باستانی پاریزی، محمدابراهیم (1370) در تاریخ و سیاست کرمان، نامواره دکتر محمود افشار، جلد 6، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.

برهان، ابن خلف تبریزی، محمد حسین (1361) برهان قاطع، به اهتمام دکتر محمد معین، تهران: امیرکبیر.

بهار، محمدتقی (1314) تاریخ سیستان (تصحیح و تعلیقات)، تهران: کلاله خاور.

توکلی مقدم، غلامحسین (1375) وجه تسمیۀ شهرهای ایران، تهران: نشر میعاد.

حسن دوست، محمد (1395) فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

خاقانی شروانی (1368) دیوان، به تصحیح دکتر ضیاء الدین سجادی، تهران: زوار.

خاقانی شروانی (1386) ختم الغرائب (تحفه العراقین)، به تصحیح دکتر یوسف عالی عباس آبادی، تهران: سخن.

خرمشاهی، بهاء‌الدین (1371) حافظ‌نامه، 2جلد، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.

خیام، عمر (1312) نوروزنامه، به تصحیح مجتبی مینوی، تهران: کتابخانه کاوه.

دهخدا، علی اکبر (1373) لغتنامه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

سجادی، سید ضیاءالدین (1374) فرهنگ لغات و تعبیرات دیوان خاقانی شروانی، 2جلد، تهران: انتشارات زوار.

شمیسا، سیروس (1373) بیان، تهران: فردوس.

شمیسا، سیروس (1388) نقد ادبی، تهران: میترا.

صفی پور، عبدالرحیم (1362) منتهی الارب فی لغه العرب، تهران: سنایی.

عطار، فریدالدین (1356) منطق‌الطیر، به اهتمام دکتر سید صادق گوهرین، تهران: بنگاه ترجمه و نشر.

فردوسی، ابوالقاسم (1363) شاهنامه، به تصحیح ژول مول، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.

فردوسی، ابوالقاسم (1388) شاهنامه، به کوشش دکتر سعید حمیدیان، بر اساس چاپ مسکو، تهران: قطره.

فروزانفر، بدیع‌الزمان (1350) سخن و سخنوران، تهران: انتشارات خوارزمی.

قدکساز، محمد (1375) وجه‌تسمیۀ شهرهای ایران، تهران: گلگشت.

قرشی، سید علی اکبر (1371) قاموس قرآن، تهران: دارالکتب الاسلامیه.

کسروی، احمد (1335) نام‌های شهرضا و دیه های ایران، تهران: مؤسسه مطبوعاتی شرق.

معین، محمد (1353) فرهنگ فارسی، 6 جلد، تهران: امیرکبیر.

میبدی، رشیدالدین (1357) کشف الاسرار و عده الابرار، به اهتمام علی اصغر حکمت، 10 جلد، تهران: امیرکبیر.

ناصر خسرو قبادیانی (1375) سفرنامه، به تصحیح دکتر محمد دبیرسیاقی، تهران: زوار.

نصرالله منشی، ابوالمعالی (1343) کلیله و دمنه، به تصحیح و توضیح مجتبی مینوی، تهران: دانشگاه تهران.

هرن، پاول و هوبشمان، هانریش (1356) اساس اشتقاق زبان فارسی، ترجمۀ جلال خالقی مطلق، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

مقالات

ابراهیمی‌جویباری، عسکری. (1391). بازتاب وجه تسمیه در ادب فارسی. فصلنامه زبان و ادب فارسی، 4(12)، 1-26.

تسلیمی، علی و میرمیران، مجتبی. (1384). ویس و رامین و ریشه‌شناسی کهن. نشریه جستارهای ادبی (ادبیات و علوم انسانی سابق)، 38(3)، 133-144.

دبیرسیاقی، سید محمد. (1390). طرف بستن، طرف بربستن، طرف برداشتن. گزارش مکتوب، (49)، 8-1.

رحیمی زنگنه، ابراهیم، کهریزی، خلیل، حسینی، ایوب. (1392). کرمانشاه و سوءتفاهمی تاریخی. جستارهای تاریخی، 4(2)، 19-33.

شجاع قلعه دختر، راضیه، غفرانی، علی. (1392). جغرافیای تاریخی سرزمین مَکران. تاریخ و فرهنگ، 45(2)، 133-151. doi: 10.22067/history.v45i8.16216.

عسگری، انسیه. (1389). معناشناسی نوین از واژه شیطان. پژوهش‌های قرآنی، 16(64)، 204-219.

محمودپور، محمد، گلیجانی مقدم، ندا، خلیلی‌فر، سمانه. (1396). تأثیر عوامل جغرافیایی در شکل‌گیری و وجه تسمیه «رشت». پژوهشنامه تاریخ اسلام، 1(25)، 111-97. .dor:20.1001.1.22519726.1396.1.25.6.6.

ممتحن، مهدی، ترابی، زینب. (1391). تفاوت یا همسانی شیطان و ابلیس. فصلنامه مطالعات قرآنی، 3(12)، 123-140.

هروی، جواد. (1387). ملوک خوارزم (آفریغی) از آغاز تا ظهور سامانیان. پژوهش‌نامۀ تاریخ، 3(10)، 1-33.

یوسفی، عثمان. (1388). کردهای ایزدی (پژوهشی در وجه تسمیه و ریشۀ نژادی). مطالعات تاریخ فرهنگی فصلنامه علمی -پژوهشی انجمن ایرانی تاریخ، 1(1)، 141-123.