بررسی تطبیقی وادی توحید از دیدگاه مولانا و عطار

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 14، شماره 54، دی 1401، صفحه 319-341   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2022.1954461.2454

نویسندگان

شهرام فروغی¹؛ محمدعلی خالدیان^{* 2}؛ حسنعلی عباسپور اسفدن²

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی، گرگان، ایران.

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی، گرگان، ایران.

چکیده

هدف از این پژوهش بررسی تطبیقی وادی توحید از دیدگاه مولانا و عطار بوده است. در این پژوهش، نشان داده شده که مولانا جلال‌الدین بلخی چگونه در اثر ماندگار خویش، مثنوی معنوی، با طی کردن وادی توحید با سالکان راه طریقت همراه و همگام است. از طرفی چون مثنوی یک اثر تعلیمی ـ تمثیلی است به صورت مختصر به بررسی پاره‌ای از داستان‌ها و تمثیلاتی می‌پردازیم که مولانا در آن به یکی از هفت وادی اشاره کرده است. البته تعداد مقامات در منطق­ الطیر عطار به ­طور آشکار هفت وادی ذکر شده است که عبارتند از: طلب، عشق، معرفت، استغنا، توحید، حیرت و فقر و فنا. در میان شاعران عرفانی، عطار است که مرز مقامات را به خوبی مشخص کرده و کتاب «منطق ­الطیر» خویش را بر پایۀ همین هفت مقام بنا نهاده و نظمی مشخص و منطقی در سیر بیان اندیشه‌های عرفانی خویش داشته و توحید را در منطق ­الطیر بسیار نمایان بیان نموده است. در نتیجه مولانا در مثنوی بر تعداد مقامات مقید نبوده است و تفکیکی میان آنها قائل نیست. او نیز  به نظم و ترتیب آن­ها نظر نداشته است و یکی از مهم­ترین مقامات را هر دو شاعر توحید می ­دانند.

کلیدواژه‌ها

عرفان؛ وادی؛ توحید؛ مولانا؛ عطار

مراجع

کتاب‌ها

اکبرآبادی، محمد (1393) شرح مثنوی مولوی موسوم به مخزن الاسرار، جلد 3، تهران: قطره.

انصاری، خواجه عبدالله (1383) منازل السائرین، ترجمۀ عبدالغفور روان فرهادی، تهران: انتشارات مولی.

جرجانی، میرسیدشریف (1377) تعریفات، ترجمۀ سید عرب و سیما نوربخش، تهران: فرزان.

حافظ، شمس‌الدین محمد (1367) دیوان غزلیات، تصحیح قاسم غنی و محمد قزوینی، تهران: خوارزمی.

زرین کوب، عبدالحسین (1368) سّر نی، 2جلد، تهران: علمی.

سراج طوسی، ابونصر (1382) اللمع فی التصوف، تحقیق رینولد آلن نیکلسون، تهران، اساطیر.

سجادی، سیدجعفر (1383) فرهنگ لغات و تعبیرات و اصطلاحات عرفانی، تهران: انتشارات زبان و فرهنگ ایران.

عطار، فریدالدین(1376) منطق‌الطیر، به انضمام سیدصادق گوهرین، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

عطار، فریدالدین (1347) منطق‌الطیر، تصحیح محمدجواد منشکور، تهران: انتشارات کتاب فروشی تهران.

غنی، قاسم (1336) تاریخ تصوف در اسلام، تهران: انتشارات زوّار.

فروزانفر، بدیع‌الزمان (1374) شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، تهران: انتشارات دهخدا.

قشیری، ابوالقاسم (1383) رسالۀ قشیریه، ترجمۀ علی حسن بن عثمان به تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: انتشارات امیرکبیر.

گوهرین، سید صادق (1381) شرح اصطلاحات تصوف، تهران: انتشارات زوار.

لاهیجی، محمد (1337) شرح گلشن راز شیخ محمود شبستری، به همت کیوان سمیعی، تهران: انتشارات کتاب فروشی محمودی.

مستملی بخاری، ابراهیم اسماعیل بن احمد (1363) شرح تعرف، 4 جلد، به کوشش محمد روشن، تهران: انتشارات اساطیر.

مولوی، جلال‌الدین محمد (1365) فیه مافیه، به تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، تهران: امیرکبیر.

مولوی، جلال‌الدین محمد (1396) مثنوی معنوی، تصحیح رینولد نیکلسون، تهران: انتشارات ققنوس.

مولوی، جلال‌الدین محمد (1366) کلیات غزلیات شمس، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: انتشارات امیرکبیر.

منور، محمدبن (1384) اسرار‌التوحید فی مقامات ابوسعید ابی‌الخیر، به اهتمام دکتر ذبیح الله صفا، تهران: انتشارات امیر کبیر.

نسفی، عزیزالدین (1362) انسان کامل، تهران: انتشارات علمی.

هجویری، ابو‌الحسن علی بن عثمان (1383) کشف المحجوب، تصحیح و تعلیقات محمود عابدی، تهران: انتشارات سروش.

مقالات

خیاطیان، قدرت‌الله، خادمی، سمیه. (1395). بررسی تطبیقی انسان‌شناسی عرفانی عطار و مولانا. کنگره بین‌المللی زبان و ادبیات، مشهد.

شعبان‌زاده، مریم. (1387). سیر تطور مقامات تا قرن هشتم. مجله تخصصی زبان و ادبیات دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد، 41(3)، 49-69.

شعاعی، مالک، حسینی‌نیا، سیّدمحمدرضا، پاکزاد، مهری. (1397). مراتب سلوک از منظر عطار و شبستری با تکیه بر منطق‌الطیر و گلشن‌راز. ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، 14(51)، 169-205.

صادقی شهپر، علی، صادقی شهپر، رضا. (1392). بررسی تطبیقی مراحل سلوک در منطق‌الطیر عطار و یوگاسوتره‌های پاتنجلی. ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، 9(31)، 78-104.