بررسی عنصر آتش در ایران باستان و چگونگی بازتاب آن در اندیشۀ مولانا

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 14، شماره 54، دی 1401، صفحه 342-365   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2022.575867.1200

نویسنده

سهیلا ذوقی^*

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، مرکز نظرآباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نظرآباد، ایران.

چکیده

یکی از عناصر سازنده و بنیادی در جهان مادّی که همواره نقش ارزشمندی در زندگی بشر ایفا کرده است، «آتش» است. هر چه در جهان وجود دارد همگی به نوعی با این عنصر مقدّس در ارتباط است. آتش از دیرباز دراساطیر ایرانی، جایگاه ویژه داشته است. زرتشت به آن جنبۀ اخلاقی و معنوی داد و آن را علامت و نشانۀ زنده‌ای از پاکی و طهارت دانست.
با توجه به راز آفرینی و شکوهمندی ذات آتش و نماد بودن آتش در اساطیر و افسانه‌های اقوام و ادیان گذشته و امروز، درمی‌یابیم که‌ این عنصر همواره با زندگی و حیات انسان‌ها و مناسک و مراسم آیینی آن پیوند داشته است. مسلم است که آتش در پیشینۀ فرهنگی نیاکان ما، باور و اعتقادی دینی بوده است؛ اما امروز می‌توان آن را نماد پیوند در فرهنگ گذشته و حال دانست. عارف ایرانی مثل مولانا این آتش را در مکتب عشق و جمال به بیان‌های رمزی بیان نموده و دیدار با نور را چون زرتشت در مراحل سیر و سلوک نشان داده و در شهود باطنی به دیدار با نور رسیده است. این آتش همانی است که درگفتۀ مولانا چنین انعکاس یافته است «هرکه این آتش ندارد نیست باد» و این آتش در شراب معنوی و موسیقی عرفانی و جمال معشوق بروز می‌کند و عرفان ایرانی را یکسره به رنگ خود درمی‌آورد. در این گفتار کوشیده می‌شود تا تفسیر و تحلیلی از آتش در دیدگاه مولانا با روش تحلیلی(کتابخانه‌ای) داده شود.

کلیدواژه‌ها

آتش؛ ایران باستان؛ مولانا؛ عرفان؛ عشق

مراجع

کتاب‌ها

قرآن مجید (1388) ترجمه بر اساس المیزان، ترجمۀ سیّد محمّد رضا صفوی، قم: دفتر نشر معارف.

آموزگار، ژاله (1374) تاریخ اساطیری ایران، تهران: انتشارات سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی.

آمیه، پیر (1349) تاریخ ایلام، ترجمۀ شیرین بیانی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

اسماعیل‌پور، ابوالقاسم (1393) اسطوره بیان نمادین، تهران: انتشارات کاروان.

افراسیاب پور، علی اکبر(1384) زیبایی پرستی در عرفان اسلامی، تهران، انتشارات طهوری.

بهار، مهرداد (1376) جستاری چند در فرهنگ ایران، تهران: انتشارات فکر روز.

پورداوود، ابراهیم (1356) یشت‌ها، به کوشش بهرام فره‌وشی، جلد1، تهران: انتشارات دانشگاه.

رازی، نجم‌الدین (1352) مرصادالعباد، به اهتمام دکتر محمّد امین ریاحی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

رازی، نجم‌الدین (1367) رسالۀ عشق و عقل (معیار الصدق فی مصداق العشق)، به اهتمام و تصحیح تقی تفضّلی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

رجبی، پرویز (1380) هزاره‌های گمشده، جلد1، تهران: انتشارات طوس.

رضی،‌ هاشم (1371) تاریخ مطالعات دین‌های ایرانی، تهران: انتشارات بهجت.

شاهرخ، ارباب کیخسرو (1380) زرتشت پیامبری که از نو باید شناخت، تهران: انتشارات جامی.

شهرزوری، محمد بن محمود (1384) نزهة الارواح و روضة الافراح(تاریخ الحکما)، مترجم مقصود علی تبریزی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

فردوسی، ابوالقاسم (1393) شاهنامه، به کوشش دکتر سعید حمیدیان، 9جلدی، تهران: نشر قطره.

کارنوی، جوزف آلبرت (1383) اساطیر ایرانی، مترجم احمد طباطبایی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

کیانی‌نژاد، زین‌الدّین (1377) جلوه‌هایی از عرفان ایران باستان، تهران: انتشارات عطایی.

کازرونی، محمود بن مسعود (1380) شرح حکمه الاشراق سهروردی، به اهتمام عبدالله نورانی و مهدی محقق، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

لاهوری، محمّد اقبال (1364) سیر فلسفه در ایران، ترجمۀ امیرحسین آریان‌پور، تهران: انتشارات امیرکبیر.

محمد، معین (1384) مزدیسنا و ادب پارسی، جلد 1و2، تهران: مؤسسۀ انتشارات دانشگاه تهران.

مولوی، جلال‌الدین محمد (1375) مثنوی معنوی، به تصحیح رینولدالین نیکلسون، تهران: انتشارات بهزاد.

مولوی، جلال‌الدین محمد (1381) کلیات دیوان شمس تبریزی، با تصحیحات و حواشی بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

نیشابوری، عطار (1362) دیوان عطار، به اهتمام و تصحیح تقی تفضلی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

یاحقی، محمد (1388) فرهنگ اساطیر و فرهنگ‌واره‌ها در ادبیات فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.

مقالات

روحانی رضا. (1387). زمینه‌ها و انگیزه‌های اتّحاد انبیا در مثنوی. مطالعات عرفانی، 1(7)، 124-93.