تحلیل ستیزِ قدرت در شاهنامه (خاندان گشتاسپ) و سرود نیبلونگن از دیدگاه دیرینه‌شناسی و تبارشناسی فوکو

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 14، شماره 54، دی 1401، صفحه 391-416   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2022.697638

نویسندگان

زهرا قربانی پور¹؛ فرهاد طهماسبی^{* 2}؛ ساره زیرک³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد اسلامشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلامشهر، ایران.

³استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

چکیده

از دیدگاه فوکو قدرت بر همة سازوکارهای تبادلات اجتماعی تسلط دارد و با حقیقت پیوند دارد. قدرت در هر جامعه و در هر دوره گفتمان‌های خاصی را به‌منزلة حقیقت تولید می‌کند تا براساس طرح سراسربین فوکو سوژه‌ها را نظارت، رام و هنجارمند کند و هویت ببخشد. فرایند قدرت با قدرت‌های گفتمانی، پنهانی و انضباطی (تبارشناسی) بر جزئی‌ترین کردارهایِ سوژه‌ها نظارت دارد. در این مسیر در برهه‌هایِ زمانی و مکانی گفتمان‌هایی تولید می‌شوند که فضایِ متخاصم و منازعاتِ معنایی ایجاد می‌کنند (دیرینه‌شناسی). از این دیدگاه جُستار حاضر با توجه ‌به وجود زیرساخت‌ها، واحدهای گفتمان‌ساز، کارکردهای گفتمانی و به‌ویژه گفتمانِ قدرت در داستان‌ خاندان گشتاسپ و سرود نیبلونگن به تحلیل و تطبیق می‌پردازد تا شیوة تولید گفتمان‌ قدرت و نسبت خاستگاه‌هایِ گفتمان‌ساز آن و نقش انسان در آن‌ها را بررسی کند. این پژوهش تحلیلی _ ‌توصیفی و تطبیقی است؛ نشان می‌دهد ساختار اصلی داستان گشتاسپ را گفتمان‌های هویت دینی ـ سیاسی، هویت سیاسی و هویت شاه ایرانی شکل داده‌اند. ساختار اصلیِ سرود نیبلونگن را گفتمان‌های‌ هویت دینی ـ سیاسی، هویت سیاسی، هویت شاه آلمانی و هویت طبقاتی (وزیر) شکل داده‌اند. در پایان نتیجه می‌گیرد گفتمان هویت دینی _ سیاسی با واحدهای گفتمان‌سازِ مقدس بودن و جادو، غلبة گفتمانی دارد و بر روی هویتِ گفتمان‌های دیگر تأثیرگذار است. قدرتمندترین و با دانش‌ترین شخصیت‌ها گشتاسپ و کریمهیلده هستند زیرا با روابطِ قدرت هنجارزده نشدند، عقایدِ شخصیت‌های دیگر را با عقاید خود همراه کردند؛ اسفندیار و زیگفرید هم ابتدا با روابطِ قدرت هنجارزده نشدند ولی بعد با مناسبات حاکم همسو شدند.

کلیدواژه‌ها

فوکو؛ ستیزِ قدرت؛ گفتمان؛ خاندان گشتاسپ؛ سرود نیبلونگن

مراجع

کتاب‌ها

اسمارت، بری (1385) میشل فوکو، ترجمۀ لیلا جوافشانی و حسن چاوشیان، تهران: اختران.

دریفوس، هیوبرت و رابینو، پل (1379) فراسوی ساختارگرایی و هرمنوتیک، ترجمۀ حسین بشیریه، تهران: نی.

رازی، نجم‌الدین (1366) مرصادالعباد، تهران: علمی و فرهنگی.

سرود نیبلونگن (1381) ترجمۀ اسماعیل سعادت، تهران: سروش.

فردوسی، ابوالقاسم (1386) شاهنامه، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.

فوکو، میشل (1378) مراقبت و تنبیه (تولد زندان)، ترجمۀ نیکو سرخوش و افشین جهاندیده، تهران: نی.

فوکو، میشل (1387) دانش و قدرت، ترجمۀ محمد ضیمران، تهران: هرمس.

قربانی‌پور، زهرا (1394) کتاب‌شناسی فردوسی و شاهنامه از سال 1357 تا سال 1387، تهران: سوره مهر.

کاستلز، امانویل (1380) عصر اطلاعات: قدرت هویت، ترجمۀ حسن چاوشیان، تهران: طرح نو.

کچویان، حسین (1382) فوکو و دیرینه‌شناسی دانش، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

کوک، جاناتان (1385) گفتمان، در دانشنامۀ نظریه‌های ادبی معاصر به سرپرستی ایرنا ریما مکاریک، ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران: آگه.

میلز، سارا (1382) گفتمان، ترجمۀ فتاح محمدی، زنجان: هزاره.

مقالات

ارمی اول، سیما. (1391). بررسی روابط قدرت در داستان کیخسرو بر اساس دیدگاه فوکو. پژوهش‌های ادبی، 9(38)، 34-9. Dor:20.1001.1.17352932.1391.9.38.5.

خاتمی، احمد، امن‌خانی، عیسی، علی‎، منا مددی. (1388). نگاهی به چرایی بازگشت ادبی از منظر نظریّۀ گفتمان فوکو. تاریخ ادبیات، 1(1)، 73ـ88.

صفیئی، کامبیز. (1395). بررسی عناصر مشترک در شاهنامه و سرود نیبلونگن. ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، 12(42)، 153-182. Dor:20.1001.1.20084420.1395.12.42.5.8.