بینامتنی قرآن کریم در قصاید فرید اصفهانی (اسفراینی)

فصلنامه مطالعات قرآنی

مقاله 7، دوره 13، شماره 51، مهر 1401، صفحه 101-118   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/qsf.2022.1955119.2837

نویسندگان

آیت شوکتی^{* 1}؛ محمدرضا اسلامی²؛ سهیلا کاظم علیلو³

¹استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد خوی، دانشگاه آزاد اسلامی، خوی، ایران.)

²استادیار گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

³کارشناس ارشد زبان و ادبیات عربی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

چکیده

قرآن کریم، همواره یکی از سرچشمه‌های غنی و لایزالی است که شاعران و نویسندگان مسلمان از آن بهره برده‌اند. پیشینۀ بهره‌گیری از قرآن کریم در شعر فارسی، عمری به درازای اسلام ایرانیان دارد. تناص (بینامتنیت) یکی از نظریه‌های نقدی ادبیِ جدید است که در نیمۀ دوم قرن بیستم میلادی توسط ژولیا کریستوا مطرح شد. در حقیقت، تناص، اصطلاحی جدید است که دارای مفاهیمی قدیمی در ادبیات است. پژوهش حاضر بر آن است با استفاده از روش توصیفی – تحلیلی به بررسی انواع بینامتنی در قصاید فرید اصفهانی، یکی از شاعران کمتر شناخته‌شدۀ هم‌عصر سعدی، بپردازد. نتایج پژوهش بیانگر آن است که وی بیشترین بهره را از بینامتنی جزئی برده که در قالب کلمات، جملات و عبارات قرآنی رخ نمایانده است. نیز می‌توان بینامتنی اشاره‌ای (تلمیحی) را یکی دیگر از پرکاربردترین انواع بینامتنی در شعر وی دانست که در قالب فراخوانی داستان‌ها و شخصیت‌های قرآنی نمایان شده است. شاعر به ندرت از بینامتنی الهامی و مفهومی بهره گرفته است.

کلیدواژه‌ها

قرآن کریم؛ شعر فارسی؛ بینامتنی؛ فرید اصفهانی

مراجع

قرآن کریم

ابن‌عاشور، محمد بن طاهر.1420. التحریر و التنویر، بیروت: مؤسسة التاریخ.

ابن‌منظور، محمد بن مکرم.1414. لسان‌العرب، چاپ سوم، بیروت: دارصادر.

ابوخلیل، شوقی. بی‌تا. اطلس القرآن، دمشق: المطبعة الهاشمیة.

اصفهانی، فرید.1381. دیوان فرید اصفهانی، به اهتمام و تصحیح محسن کیانی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

بیگ‌زاده، خلیل و سونیا نوری.1392. نمادشناسی شعر نیما، کرمانشاه: یار دانش.

التفتازانی، سعدالدین مسعود بن عمر.1409. المطوّل، قم: مکتبة الداوری.

تئودروف، تزفتان.1990. الشعریة، ترجمه شکری المیخوت و رجاء بن سلامة، چاپ دوم، تونس: دارتوبقال للنشر.

ثعالبی، عبدالملک بن محمد.1368. غرر اخبارالملوک الفرس و سیرهم مشهور به تاریخ ثعالبی، ترجمه محمد فضائلی، تهران: نقره.

جربوع، عزة.2002. «التناص مع القرآن الکریم فی الشعر العربی المعاصر»، مجله فکر و إبداع، شماره 13.

جرجانی، میر سیدشریف. 1938. التعریفات، قاهره: دارالمعارف.

حبیبی، علی‌اصغر.1392. «بررسی روابط بینامتنی میان شعر صفی‌الدین حلی و قرآن کریم»، پژوهش‌های ادبی- قرآنی، سال اول، ش 4، صص 62- 27.

الحلبی، أحمد طعمه.2007. «أشکال التناص الشعری شعر البیاتی أنموذجاً»، مجلة الموقف الأدبی، دمشق، العدد 430.

حلبی، علی‌اصغر.1374. تأثیر قرآن و حدیث در ادبیات فارسی، چاپ سوم، تهران: انتشارات اساطیر.

خزائلی، محمد.1386. اعلام قرآن، چاپ هفتم، تهران: انتشارات امیرکبیر..

داغر، شربل.1997. «التناص سبیلا إلی دراسة النصّ الشعری وغیره»، مجله فصول، شماره 16.

رستم‌پور، رقیه.1384. «التناص القرآنی فی شعر محمود درویش»، مجله انجمن ایرانی زبان و ادبیات عربی، شماره 3، صص 34- 15.

زبیدی، مرتضی.1979. تاج العروس، تحقق عبدالکریم الغرباوی، کویت: وزارة الإعلام.

زمخشری، محمود بن عمر.1981. أساس البلاغة، تحقیق عبدالرحیم محمود، بیروت: دارالمعرفة.

سومفیل، لئون.1998. دراسات فی النصّ والتناصیة، ترجمه دکتر محمد خیر البقاعی، حلب: مرکز الإنماء الحضاری.

شبل محمد، عزة.2007. علم لغة النصّ النظریة والتطبیق، تقدیم سلیمان العطار، قاهره: مکتبة الآداب.

شوشتری، عباس.1353. فرهنگ لغات قرآن، چاپ سوم، تهران: دریا.

طباطبایی، محمدحسین.1378. تفسیر المیزان، ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی، چ 5، تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر، بنیاد علمی فکری علامه طباطبایی و مرکز نشر فرهنگی رجاء.

الغذامی، عبدالله.1985. الخطیئة والتفکیر، جدة: النادی الریاضی.

فیصل الأحمد، نهلة.2003. التناصیة والنظریة والمنهج، ریاض: منشورات کتاب الریاض بالسعودیة.

کزازی، میرجلال‌الدین.1373. زیبایی‌شناسی سخن پارسی (3)، بدیع، تهران: نشر مرکز.

کلینی، محمد بن یعقوب.1369. أصول الکافی، ترجمه و شرح هاشم رسولی و مصطفی جوادی، تهران: کتابفروشی علمیة اسلامیة.

گوهرین، کاوه.1383. برگزیده‌ای از قصص الانبیاء نیشابوری، چاپ 21، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

میرزایی، فرامرز و ماشاءالله واحدی.1388. «روابط بینامتنی قرآن با اشعار احمد مطر»، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، شماره 25، صص 322- 299.

نیشابوری، ابوبکر عتیق محمد.1365. قرآن مجید (برگرفته از تفسیر سورآبادی)، تصحیح مهدوی، چاپ دوم، تهران: خوارزمی.

هاشمی خراسانی، حجت.1372. مفصّل شرح مطوّل، قم: انتشارات حاذق.

وحیدیان کامیار، تقی.1385. بدیع از دیدگاه زیباشناسی، چاپ دوم، تهران: انتشارات سمت.

یاحقی، محمدجعفر.1386. فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.

سایت‌های اینترنتی

دانشنامه جهان اسلام، نام ملکۀ سبا در آثار اسلامی، آخرین بازدید 24/09/1398

https://rch.ac.ir/article/Details/11344.