بررسی و تحلیل زیبایی شناسی هنجارگریزی و ترک ادب شرعی در تلمیحات دیوان خاقانی

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 14، شماره 54، دی 1401، صفحه 249-270   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2021.1938121.2322

نویسندگان

منیژه قربان زاده¹؛ حمیدرضا فرضی^{* 2}؛ علی دهقان²

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.

چکیده

تلمیح نشان­ دهندۀ پشتوانۀ فرهنگی شاعر و روشی برای ارائۀ تصویر شاعرانه و تفسیر معانی است. هرچند از این صنعت بدیعی در سنت شعر فارسی با عنوان «سرقت ادبی» و امثال آن نام برده شده است، لیکن در نگاه ناقدان عصر حاضر به ­عنوان ابزاری بینامتنی تلقی می ­شود. تلمیح ارجاع مخاطب به بیرون از متن اصلی و بازگشت دوباره است به متن؛ هراندازه این فرآیند پیچیده و نیازمند مطالعه باشد، تفسیر متن و تولید معنا نیز دشوار خواهد بود. در پژوهش حاضر که با روش توصیفی و تحلیلی انجام‌ شده ­است، بخش مهمی از تلمیحات خاقانی که نوعی هنجارگریزی و ترک ادب شرعی در آن­ها وجود دارد، بررسی و تحلیل ‌شده ­است. نتایج نشان می ­دهد که خاقانی در همۀ انواع تلمیحات از جمله اسطوره ­ها، قصص پیامبران، باورهای عامیانه و تلمیحات مذهبی و دینی (اسلامی و مسیحی و ...) دخل و تصرفی هنرمندانه ایجاد کرده است تا جایی که تلمیحات او مطابق با واقعیات تاریخی و اسطوره ­ای نبوده است. این تلمیحات به­ صورت کاملاً آگاهانه بوده و دلیل ب ی­اطلاعی شاعر نیست. تنها یک یا چند مورد معدود از تلمیحات نادر در اشعار او وجود دارد که احتمالاً به دلیل تخلیط حوادث در ذهن خاقانی بوده است. موضوع دیگری که در تلمیحات خاقانی بررسی ‌شده ­است «ترک ادب شرعی» است. خاقانی به دلیل اغراق در توصیفات مربوط به ممدوحان آ­ن­ها را گاه در جایگاه خداوندی می ­بیند و بارگاه آن­ها را در مقابل کعبه قرار می­ دهد. در مواردی نیز جایگاه آن­ها را همسان و هم­تراز ائمه و پیامبران معرفی می­ کند.

کلیدواژه‌ها

تلمیح؛ دیوان خاقانی؛ هنجارگریزی؛ ترک ادب شرعی؛ زیبایی شناسی

مراجع

کتاب‌ها

قرآن کریم. احمدی، بابک (1380) ساختار و تاویل متن، 2جلد، تهران: مرکز.

احمدی، بابک (1389) حقیقت و زیبایی، تهران: مرکز.

استعلامی، محمد (1378) نقد و شرح قصاید خاقانی، تهران: زوار.

بیهقی، حسینعلی (1365) پژوهش و بررسی فرهنگ عامه ایران، مشهد: آستان قدس رضوی.

ترکی، محمدرضا (1398) سرّ سخنان نغز خاقانی، جلد 2، تهران: سمت.

حمیدیان، سعید (1388) آرمانشهر زیبایی، تهران: قطره.

خاقانی، افصل الدین بدیل (1384) دیوان اشعار، تصحیح دکتر ضیاءالدین سجادی، تهران: زوّار.

سرکاراتی، بهمن (1387) سایه‌های شکار شده، تهران: قطره.

شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1384) موسیقی شعر، تهران: آگه.

شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1391) با چراغ و آینه در جستجوی ریشه‌های شعر معاصر فارسی، تهران: سخن.

شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1388) دیوان شمس، جلد1، تهران: سخن.

شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1372) مفلس کیمیافروش، تهران: سخن.

شمس قیس، محمدبن قیس (1388) المعجم فی معاییر اشعار العجم، به تصحیح عبدالوهاب قزوینی و تصحیح مجدد مدرس رضوی و تصحیح مجدد سیروس شمیسا، تهران: علم.

شمیسا، سیروس (1372) نگاهی تازه به بدیع، تهران: فردوس.

شمیسا، سیروس (1375) سبک‌شناسی شعر، تهران: فردوس.

شمیسا، سیروس (1376) فرهنگ تلمیحات، تهران: فردوسی.

صفوی، کورش (1380) از زبان‌شناسی به ادبیات، نظم، جلد 1، تهران: چشمه.

عنصری، ابوالقاسم حسن بن احمد (1363) دیوان عنصری، تصحیح دبیرسیاقی، تهران: کتابخانۀ سنایی.

فرخی سیستانی، علی بن جولوغ (1384) دیوان حکیم فرخی سیستانی، تهران: زوار.

کزازی، میرجلال‌الدین (1385) گزارش دشواری‌های دیوان خاقانی، تهران: مرکز.

معدن‌کن، معصومه (1395) بزم دیرینه عروس، تهران: نشر دانشگاهی.

مکاریک، ایرنا ریما. (1385) دانشنامۀ نظریه‌های ادبی معاصر، ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران: آگه.

نظامی عروضی، احمدبن‌عمر (1369) چهار مقاله، تصحیح و حواشی دکتر معین، تهران: امیرکبیر.

وحیدیان کامیار، تقی (1379) بدیع از دیدگاه زیبایی‌شناسی، تهران: دوستان.

مقالات

آیدنلو، سجاد. (1383). نکته‌هایی دربارۀ تلمیحات شاهنامه‌ای خاقانی. پژوهش‌های ادبی، (4)، 7 - 36.

حسین‌پور، اکبر، احمدی، مسلم. (1393). بررسی چگونگی به‌کارگیری آرایه تلمیح در شعر خاقانی و معرفی نوآوری او در این حوزه. مطالعات نقد ادبی، 9(35)، 146-127.

زنگانه، حسین، مهرکی، ایرج. (1399). خاقانی و باورهای عامیانه دربارۀ جانوران. تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، 12(44)، 127-161. doi: 10.3049 5/dk.2020.675979