سیاست کیفری حداقلی در فقه امامیه (با نگاهی به حقوق ایران)

مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی

دوره 18، شماره 69، آذر 1401، صفحه 71-96   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/ijrj.2022.697877

نویسندگان

اسماعیل جعفری¹؛ حسن حاجی تبار فیروزجایی^{* 2}؛ مهدی اسماعیلی³

¹دانشجوی دکتری رشته حقوق کیفری و جرم‌شناسی، واحد آیت‌اله آملی، دانشگاه آزاد اسلامی، آمل، ایران.

²دانشیار گروه حقوق، دانشکده علوم انسانی، واحد قائمشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، قائمشهر، ایران

³استادیار، گروه حقوق، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

چکیده

به دنبال عدم موفقیت نظام عدالت کیفری رسمی در امر مبارزه با بزهکاری، در اواخر قرن بیستم میلادی، جنبش جدیدی تحت عنوان «حداقل­سازی حقوق کیفری» در قالب سازوکارهای جرم­زدایی، کیفرزدایی و قضازدایی به ویژه در برابر جرائم کم اهمیت و مجرمین غیر خطرناک در افکار اندیشمندان و قانونگذاران شکل گرفت که به عنوان یک راه­حل مناسبی جهت مدیریت جرم از طریق به مشارکت طلبیدن مردم و نهادهای غیررسمی به منظور حذف و یا کاهش آثار نامطلوب ناشی از تورم جزایی، افزایش مقبولیت اجتماعی دستگاه عدالت کیفری و تسهیل فرایند بازپروری مجرم و ایجاد عدالت اجتماعی محسوب می­شود. یافته­ها حاکی از این است که سیاست کاهش توسل به نظام عدالت کیفری مورد توجه آموزه­های فقه اسلام از جمله آیات قرآن کریم، روایات و دیدگاه فقهای امامیه در قالب تکیه حاکم دادگاه به اصول و قواعد فقهی گوناگون در فرایند رسیدگی و صدور حکم و نیز اجرای مجازات، بوده است. همچنین، قانونگذار ایران با تصویب قوانین مجازات اسلامی مصوب 1392 و آیین دادرسی کیفری مصوب 1392 با اصلاحات و الحاقات بعدی و قانون کاهش مجازات حبس مصوب 1399 از طریق پیش­بینی تدابیر گوناگون کیفرزدایی و قضازدایی نیز اراده واقعی خود را جهت پیوستن به این جنبش در قالب نهادهایی به ویژه کیفرزدایی و قضازدایی عملی نموده است. 

کلیدواژه‌ها

حداقل‌سازی؛ سیاست کیفری؛ جرم‌زدایی؛ کیفرزدایی؛ قضازدایی

مراجع

قرآن کریم.

ابراهیمی، شهرام. (1391). جرم شناسی پیشگیری. تهران: نشر میزان، چاپ دوم.

ابن نجیم، زین­الدین. (1986).  الاشباه والنظا ئر. دارالفکر، سوریه.

آشوری، محمد،.(1376). عدالت کیفری. تهران: گنج دانش، چاپ اول.

ایزدی فرد، علی اکبر. (1392). مبانی اصل 38قانون اساسی ایران و تحلیل سیاست کیفری ایران در حمایت از آن.  فصلنامه مطالعات حقوق بشر اسلامی، شماره4، سال دوم.

اصغری سید محمد. (1386). عدالت به مثابه قاعده. تهران: انتشارات اطلاعات، چاپ اول.

افراسیابی، صابر و همکاران، (1398). مبانی قانونی و اخلاقی جرم­انگاری در حقوق کیفری ایران.  فصلنامه اخلاق در علوم فناوری، ۱۴ (۴).

آمدی، عبدالواحد بن محمد. (1337). غررالحکم. ج 2، ترجمه: محمد علی انصاری قمی، تهران: انتشارات مکتب الاعلام الاسلامی.

آنسل، مارک. (1370). دفاع اجتماعی. ترجمه: محمد آشوری و علی حسین نجفی ابرندآبادی، دانشگاه تهران، تهران: چاپ دوم.

 آیتی، عبدالحمد. مترجم (1378). نهج البلاغه، خطبه 93. تهران : دفتر نشر  فرهنگ اسلامی.

ایرانشناسی، حمید. (1389 ). پیشگیری از وقوع جرم و نقش سازمان های مسئول در قوانین ایران. تهران: جنگل، چاپ اول.

بکاریا، سزار. (1374) . رساله جرایم و مجازاتها. ترجمه: محمدعلی اردبیلی، تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی،  چاپ دوم.  

پرادل، ژان. (1381). تاریخ اندیشه های کیفری. ترجمه: علی حسین نجفی ابرندآبادی، انشارات سمت، تهران، چاپ اول.

ترمذی، محمد بن عیسی. (1419 ). السنن. جلد 4، بیروت: دارالاحیاء،.

جرجانی، میر سید شریف. (1419ق). شرح المواقف. جلد هشتم. قم: انتشارات دارالکتب العلمیه، چاپ اول.

 حاجی­تبار فیروزجائی. حسن (1393). مجازاتهای جایگزین­ حبس در حقوق کیفری ایران. انتشارات فردوسی، چاپ اول.

حرعاملی، محمد بن حسن.(1417). وسایل الشیعه. جلد دوم، قم: آل البیت.

 حلی، جمال الدین حسن بن یوسف بن مطهر. (1388). کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد. تحقیق: جعفر سبحانی، قم: انتشارات مؤسسه الاامام صادق  (ع)، چاپ اول.

• حلی، جمال الدین حسن بن یوسف بن مطهر، (1410ق). ارشاد الاذهان، مؤسسه نشر جامعه مدرسین، قم، چاپ اول.
• خراسانی، آخوند ملامحمد کاظم، (1417ق). کفایه الاصول: خاتمه فی الاجتهاد و التقلید، ج2، انتشارات مؤسسه آل البیت، قم، چاپ دوم.
• خمینی، سید روح ا.. ، (1428)، الرسائل الاجتهاد و التقلید، مطبعه العروج، تهران.
• خمینی، سید روح ا.. (1386). صحیفه امام، جلد 15، نشر آثار حضرت امام (ره)، تهران.
• خمینی، سید روح ا.. (1386). صحیفه نور، جلد 21، مؤسسه نشر آثار حضرت امام (ره)، تهران.
• خوئی، سید ابوالقاسم، (1393). تکمله المنهاج، مطبعه الآداب، نجف اشرف.
• خالقی، علی، (1394). آیین دادرسی کیفری، جلد 1، مؤسسه حقوق شهر دانش، تهران، چاپ بیست و هفتم.
• خزانی، منوچهر، (1377 ). فرایند کیفری (مجموعه مقالات)، تهران، گنج دانش، تهران، چاپ اول.
• دانش پژوه، وهاب، (1395). قرآن و جرم انگاری حداقلی، مجله علمی و پژوهشی فقه و حقوق اسلامی، سال هفتم.
• دلماس مارتی، می ری، ( 1393). نظام های بزرگ سیاست جنایی ، ترجمه: علی حسین نجفی ابرندآبادی، نشر میزان، تهران، چاپ دوم.
• داوریار، محمدعلی، (1384). توبه و سقوط مجازات ها، فصلنامه مطالعات اسلامی، شماره 39.
• رایجیان، مهرداد، (1390 ). بزه دیده شناسی حمایتی، نشر دادگستر، تهران، چاپ اول.
• راغب اصفهانی، ابوالقاسم الحسین، (1404ق)، المفردات فی غرایب القران، جلد اول، ترجمه: غلامرضا خسروی، تهران، انتشارات مرتضوی.
• سیفی مازندرانی، علی اکبر (1432ق). مبانی فقه الفعال، جلد چهارم، نشر الاسلامی، قم، چاپ اول.
• کلانتری،کیومرث (1375). اصل قانونی بودن جرایم و مجازاتها در حقوق ایران، انتشارات دانشگاه مازندران، چاپ اول.
• گسن، ریموند، (1374 ). جرم شناسی نظری، ترجمه: مهدی کی نیا، انتشارات مجد، تهران، چاپ اول.
• فرجیها، محمد، (1394). چالش عدالت وکارایی در گفتمان مدیریت گرایی کیفری، مجله آموزهای حقوق کیفری، شماره 9
• صفاری، علی، (1392 ). مقالاتی در جرم شناسی و کیفرشناسی، جاودانه، تهران، چاپ دوم.
• صابری، حسین، (1394). بررسی تطبیقی دو قاعده جب و عفوعمومی از منظر فقه و حقوق، مطالعات فقه و حقوق، شماره 100.
• صادقی، محمد صادق، (1378). بزه پوشی، مجله حقوقی دادگستری، شماره 28-29.
• طباطبایی، سید علی، ( 1404ق). ریاض المسائل فی بیان احکام.بالدلائل، مؤسسه آل البیت، قم.
• طرابلسی، قاضی ابن براج، (1406 ق). المهذب، ،مؤسسه النشر الاسلامی، قم.
• طوسی، محمد بن حسن، (1420 ق). الخلاف، مؤسسه النشر الاسلامی، قم، چاپ دوم.
• عاملی، محمد بن مکی (شهید اول )، (1417ق). الدروس شرعیه فی فقه الامامیه، جلد دوم، نشر الاسلامی، قم، چاپ دوم.
• عوده، عبدالقادر، (1993م). 2/217التشریع الجنائی الاسلامی مقارناً بالقانونا لوضعی بیروت، جلد دوم، انتشارات مؤسسه الرساله، بیروت، چاپ اول.
• غلامی، حسین، (1393). اصل حداقل بودن حقوق جزا، نشر میزان، تهران، چاپ اول.
• غلامی، حسین، (1375). عدالت ترمیمی، انتشارات سمت، تهران، چاپ اول.
• لیثی الواسطی، فعلی بن محمد(1376). عیون الحکم و المواعظ، دارالحدیث، قم.
• مکی عاملی، محمد بن جمال الدین (شهید اول)، (بی تا). الفوائد مکتبه المفید، قم.
• مجلسی، محمدباقر (1386). بحار الانوار، انتشارات اسلامی، قم.
• محقق اردبیلی، ملا احمد،(بی تا). مجمع الفائده والبرهان فی شرح ارشاد الاذهان، نشر الاسلامی، قم.
• محقق داماد، سید مصطفی، (1379). قواعد فقه (بخش جزایی)،مرکز نشرعلوم اسلامی، تهران، چاپ اول.
• محمودی جانکی، فیروز، (1382). مبانی اصول وشیوه های جرم انگاری، رساله دکتری، دانشگاه تهران.
• مطهری، مرتضی، (1409ق). مبانی اقتصاد اسلامی، انتشارات حکمت، تهران، چاپ اول.
• مقدس اردبیلی، (1305 ق). زبدی البیان فی احکام القرآن، تحقیق و تصحیح: محمد باقر بهبودی، انتشارات المکتبة المرتضویة لاحیاء الآثار الجعفریّة، تهران، چاپ اول.
• مؤمنی، عابدین، (1396). مؤلفه های تأثیر گذار در اجرای حدود، مطالعات فقه و حقوق اسلامی، سال نهم، شماره 17.
• نجفی ابرند آبادی، علی حسین،(1377 ). دانشنامه جرم­شناسی، گنج دانش، تهران، چاپ اول.
• نجفی ابرند آبادی، علی حسین،(1393)، دانشنامه بزه دیده شناسی و پیشگیری از جرم، نشر میزان، تهران، چاپ اول.
• نراقی، مهدی، (1388). جامع السعادت، ترجمه: کریم فیضی، انتشارات قائم آل محمد (ص)، قم، چاپ اول.
• نوبهار، رحیم، (1390). اصل کاربرد کمینه حقوق کیفری، آ موزه های حقوق کیفری، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، شماره 1.
• نوربها، رضا، (1380). زمینه جرم شناسی، گنج دانش، تهران، چاپ دوم.
• نیازپور، امیر حسین، (1392 ). توافقی شدن آیین دادرسی کیفری، نشر میزان، تهران، چاپ دوم.

61-feinberg، Joel Harm to otherS  (1984). the moralLimits of the criminal law، vol 1، OXford Universitypress.

62-A shworth, Andrew(1999). ,principle of criminal haw, 3end.

63-frase,Richard(2005).  punishments purposes ,stan ford law  review,Vol,58:07

64‑Toneyrmichael(1994).proprortionalityparssimonyandinterehangeablitiyofpunishmentinpenalthoryandpracticeTraditionandinnovationincriminaljustice editedby:duffetalpp84.