بررسی مضامین سیاسی-اجتماعی در دیوان ادیب‌الممالک فراهانی و احمد شوقی

فصلنامه زبان و ادب فارسی

دوره 15، شماره 54، خرداد 1402، صفحه 202-224   

نوع مقاله: علمی-پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/farsij.2022.1932857.1503

نویسندگان

پروین مرتضایی¹؛ زهرا حسینی^{* 2}

¹استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی مرکز آموزش عالی اقلید

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه جهرم

چکیده

ادبیات متعهد حوزه‌های گوناگونی را در برمی‌گیرد. پرداختن به مسایل اجتماعی و سیاسی جامعه از مهم‌ترین رویکردهای این نوع ادبیات است. در عصر مشروطه در جامعۀ ایران و مصر اوضاع اجتماعی و سیاسی مشابهی شکل گرفته بود. مسائلی که استقلال و هویت چنین کشورهایی را دست‌خوش تعرّض بیگانگان قرار می‌داد و در نتیجه با خطر جدّی روبه‌رو می-ساخت؛ بنابراین شاعران اجتماعی در تب و تاب چنین اوضاع متلاطمی وارد شدند و مهم‌ترین همّ آنان پرداختن به مسائل اجتماعی و سیاسی شد. در این پژوهش که به شیوة توصیفی- تحلیلی انجام شده، مضامین اجتماعی- سیاسی در اشعار ادیب‌الممالک و احمد شوقی، بر اساس مکتب تطبیقی آمریکا استخراج و بررسی شده است. یافته‌های پژوهش حکایت از آن دارد که مضامینی از قبیل وطن‌پرستی، یادکرد آزادگان و پهلوانان وطنی، ترغیب به وحدت و همبستگی، انزجار از بیگانگان و انتقاد از نابسامانی‌های اجتماعی در شعر این دو شاعر، کاربرد گسترده‌ای داشته‌است با این تفاوت که ادیب الممالک، مسایل جزئی اجتماعی را هم در شعر خود وارد کرده است؛ حال آن‌که احمد شوقی غالبا مسایل کلان‌تر را مطرح نموده است. هر دو شاعر وطنی، در ابتدا نسبت به نهضت مشروطه دیدگاهی مثبت دارند؛ اما با ورود نابه‌هنجاری‌ها به ساختار نهضت، مسیر خود را تغییر داده و از آن شکوه سرمی‌دهند. اصلاح‌طلبی و لزوم عملکرد مثبت طبقات گوناگون اجتماع و اهل سیاست از مهم‌ترین راه‌کارهایی است که این دو شاعر برای نیل به پیروزی ملی، پیشنهاد می‌کنند.
واژگان کلیدی: ادبیات تطبیقی، نهضت مشروطه، وطن پرستی، ادیب‌الممالک، احمد شوقی.

کلیدواژه‌ها

ادبیات تطبیقی؛ نهضت مشروطه؛ وطن‌پرستی؛ ادیب‌الممالک؛ احمد شوقی

مراجع

فهرست منابع

آجودانی، ماشاءالله. (1382). یا مرگ یا تجدّد( دفتری در شعر و ادب مشروطه). تهران: اختران.

آرین­پور، یحیی. (1372). از صبا تا نیما، تهران: زوا .

ادیب­الممالک فراهانی، میرزاصادق. (1345). دیوان، تهران: چاپ اسلامیه.

الجمیل، انطون. (بی تا). شوقی. قاهره: مؤسسه هنداوی.

امیری، جهانگیر، عابدی، حسین.(1394). «بررسی تطبیقی شعر کودک در سروده‌های احمد شوقی و ایرج میرزا».  ادب‌نامه تطبیقی. دوره1، شماره2، صص1-15.

بهار، محمدتقی. (1387).تاریخ مختصر احزاب سیاسی. تهران: زوار.

تسلیم جهرمی، فاطمه، امیریان، طیبه (1391) «بررسی مضامین سیاسی در اشعار ادیب‌الممالک فراهانی و معروف الرصافی». همایش پژوهش­های ادبی، دوره6. صص1-27.

تسلیم جهرم، فاطمه؛ طبیبیان، یحیی. (1389). «مضامین و بن‌مایه‌های ادبیات پایداری در اشعار ادیب‌الممالک فراهانی». ادبیات پایداری. شماره4، صص91-112.

حکیمی، محمدرضا. (1358). ادبیات و تعهّد دراسلام، بی‌جا: دفتر نشرفرهنگ اسلامی.

زرقانی، مهدی (1391). چشم‌انداز شعر معاصر ایران. چ5، تهران: نشر ثالث.

سجادی، سیدجعفر. (1369). نقد تطبیقی ادبیات ایران و عرب. تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.

سیاوشی، صابره. (1392). «بررسی پیام‌های جهانی شعر بهار و احمد شوقی». فصل­نامه مطالعات راهبردی سیاست گذاری عمومی. دوره 4، شماره13،صص129-156.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1380). ادوار شعر فارسی از مشروطیت تا سقوط سلطنت.تهران: سخن.

شریف‌پور، عنایت‌الله؛ سلیمانی، زهرا. (1398). «بررسی تطبیقی مضامین اجتماعی شعر نیما یوشیج و احمد شوقی». ادبیات تطبیقی. شماره 20. صص97-118.

شوقی، احمد. (بی تا). شوقیات. قاهره: هنداوی.

صحرائی، قاسم؛ نظری، علی. (1386).  «بازتاب مشروطیت در اشعار نسیم شمال و احمد شوقی». پژوهش زبان و ادبیات فارسی. شماره 8. صص123-143.

فاخوری، حنا. (1368). تاریخ ادبیات عربی. ترجمۀ عبدالمحمّد آیتی، تهران: انتشارات ققنوس.

منیب­الرحمن. (1378).  شعر دورۀ مشروطه. ترجمۀ یعقوب آژند. تهران: نشر روزگار.

میرقادری، سید فضل­الله. (1385). شعر تأملی در ادبیات عربی معاصر. شیراز: نوید.

ناتل خانلری، پرویز. (1345). شعر و هنر. تهران: شرکت سهامی ایران.

نظری منظم، هادی. (1389). «ادبیات تطبیقی: تعریف و زمینه‌های پژوهش». نشریه ادبیات تطبیقی. سال اول. شماره 2. صص222-23