تحلیل رابطۀ ساختاری هفت‌پیکر با نگاره‌های گنبد‌های زرد و سبز و سرخ هفت‌پیکر از نسخۀ مصوّر خمسۀ نظامی موجود در مدرسۀ ‌عالی شهید مطهری

فصلنامه زبان و ادب فارسی

دوره 15، شماره 55، شهریور 1402، صفحه 177-199   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/farsij.2022.1927676.1479

نویسندگان

فرزانه مهریار¹؛ شهرزاد نیازی^{* 2}؛ مرتضی رشیدی آشجردی³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران

³استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی،واحد نجف آباد،دانشگاه آزاد اسلامی نجف آباد،ایران.

چکیده

سه نگارۀ مربوط به گنبدهای زرد و سبز و سرخ در منظومۀ هفت پیکر از نسخۀ خطی مصور خمسۀ نظامی موجود در کتابخانۀ مدرسۀ‌ عالی‌ شهید مطهری، چنان به یکدیگر شبیهند که به‌صورت برگردان یکدیگر دیده می‌شوند. هدف این پژوهش آن است که علت این شباهت را در ارتباط با متن منظومه نشان دهد. در روش نقد ساختارگرایانه، منظومۀ داستانی هفت پیکر، از واحد روایی واحدی برخوردار است که این ساختار روایی واحد، در کل منظومه به‌ویژه هفت‌ گنبد تکرار می‌شود و این واحد روایی تکرارشونده، حامل پیام داستان هفت پیکر، یعنی بن‌مایۀ آزمون و تکامل معنوی بهرام گور است. با فرض این که تکرار ساختار نگاره‌ها و مشابهت ساختاری آن‌ها با تکرار بن‌مایۀ داستان در ساختار واحد متن هفت پیکر، ارتباط دارد، اجزای نگاره‌های مذکور با شاخصه‌های ساختاری منظومۀ هفت پیکر در داستان‌های هفت گنبد، مطابقت داده می‌شود و ارتباط نگاره‌های مربوط به گنبدهای زرد و سبز و سرخ در نسخۀ مذکور با مفهوم داستانی منظومۀ، به روش توصیفی- تحلیلی بررسی می‌گردد، تا به چرایی مشابهت در ساختار این نگاره‌ها و منظور نگارگر از این طراحی پی ببرد و نتیجه می‌گیرد، نگارگر با وقوف به پیام منظومه، هم در جهت انتقال پیام منظومه و تاکید بر آن، این نگاره‌ها را مشابه طراحی نموده و هم برای نشان دادن عظمت دربار صفوی، مقطع آغازین هر گنبد را در سه نگاره، تکرار کرده تا شوکت دربار را تصویر نماید.

کلیدواژه‌ها

نگاره؛ ساختار؛ هفت‌پیکر؛ هفت‌گنبد؛ نسخۀ مصور؛ مدرسۀشهیدمطهری

مراجع

- قرآن.

- باوندیان، علیرضا، ۱۳۹۷، نمادشناسی حوض در حوزهٔ اخلاق معماری ایران اسلامی، نشریه هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی، دوره ۲۳، شماره ۲، صص ۷۴-۶۷.

- بری، مایکل، ۱۳۸۵، تفسیر مایکل بری بر هفت‌پیکر نظامی، ترجمه جلال علوی نیا، تهران، نشر نی.

- بیدمشکی، مریم، ۱۳۹۱، رمز پردازی و نشانه‌شناسی افسانه‌های هفت‌پیکر، مشهد، سخن‌گستر.

- خمسهٔ نظامی، مدرسه عالی شهید مطهری، شماره کتابخانه ۴۰۰.

- درایتی، مصطفی،۱۳۹۱، فهرستگان نسخ خطی ایران (فنخا)، تهران، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.

-ذکرگو، امیرحسین، ۱۳۸۲، مقدمه‌ای بر هنر هند، تهران، روزنه.

- رضوی، اکرم‌السادات، خواجه گیر، علیرضا (۱۳۹۲)، «بررسی نقش نیلوفر آبی در هنر ایران باستان و دوران اسلامی»، پژوهش هنر دانشگاه هنر اصفهان، سال سوم، پاییز و زمستان، شماره ۶۶، صص ۱۰۱-۱۱۱.

- زمردی، حمیرا (۱۳۸۷)، نمادها و رمزهای گیاهی در شعر فارسی، تهران: زوار.

- شمیسا، سیروس، (۱۳۸۸)، نقد ادبی، چاپ دوم، تهران، میترا.

- شمیم، سعیده، حسنوند، محمدکاظم، (۱۳۹۳)، «بررسی نقش‌مایهٔ گل لوتوس در هنر مصر، ایران و هند»، جلوهٔ هنر، شماره ۱۱ بهار و تابستان، صص ۲۲-۳۹.

-شوالیه، ژان، گربران، آلن، (۱۳۸۴)، فرهنگ نمادها: اساطیر، رؤیاها، رسوم و…، ترجمه و تحقیق سودابه فضائلی، جلد دوم، چاپ دوم، تهران، انتشارات جیحون.

- --------------- ۱۳۸۲، فرهنگ نمادها: اساطیر، رؤیاها، رسوم و…، ترجمه و تحقیق سودابه فضائلی، جلد سوم، چاپ اول، تهران، انتشارات جیحون.

- -------------- ۱۳۸۵، فرهنگ نمادها: اساطیر، رؤیاها، رسوم و…، ترجمه و تحقیق سودابه فضائلی، جلد چهارم، چاپ اول، تهران، انتشارات جیحون.

- صادقی نیا، سارا، حصاری، الهام، ۱۳۹۶، بررسی تطبیقی ساختار و ترکیب‌بندی در نگارگری مکتب تبریز دوم و مکتب عثمانی (مطالعه موردی شاهنامه شاه‌طهماسب و سلیمان نامه)، فصلنامه علمی-پژوهشی تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، سال هشتم، شماره ۲۷، صص ۱۳۰-۱۰۷.

-صفایی سنگری، علی، تقی نژاد رود بنه، فاطمه، ۱۳۹۶، واکاوی الگوهای ساختار روایی مقامات حریری بر اساس نظریه تزوتان تودوروف، پژوهشنامه نقد ادب عربی، شماره ۱۴، صص ۹۷-۱۲۲.

- عادل زاده، پروانه، پاشایی فخری، کامران (۱۳۹۴)، بررسی انار در اساطیر و بازتاب آن در ادب فارسی، سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، شماره ۲۷، صص ۳۷۴- ۳۶۱.

-علی‌اکبری، نسرین، حجازی، امیر مهرداد، ۱۳۹۰، رنگ و تحلیل زمینه‌های تأویل رمزی آن در هفت‌پیکر، متن شناسی ادب فارسی، شماره ۱۰، صص ۹-۳۰.

-فلاح، نسرین، صرفی، محمدرضا، بصیری، محمدصادق، امیری خراسانی، احمد، (۱۳۸۶)، بررسی نوع روایی هفت‌پیکر، کاوش نامه زبان و ادب فارسی، شماره ۱۵، صص ۶۷-۸۸.

-قریشی، زهراالسادات، ۱۳۸۹، نقد و تحلیل روایت در داستان‌های هفت‌پیکر نظامی: با رویکردهای ساختارگرایی و پساساختارگرایی دربارهٔ ادبیات- نقد ادبی، تهران، علم و دانش.

- مقدم اشرفی، م.، (۱۳۶۷)، همگامی نقاشی با ادبیات در ایران (از سدهٔ ششم تا یازدهم هجری قمری)، ترجمه رویین پاک‌باز، تهران: انتشارات نگاه.

-ناصری، ناصر، حسن‌زاده، شهریار، ۱۳۹۴، مضامین تعلیمی و تربیتی در هفت‌پیکر، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، شماره ۲۵، صص ۱۴۷-۱۸۴.

-نظامی گنجوی، ۱۳۳۴، هفت‌پیکر، تصحیح وحید دستگردی، چاپ دوم، تهران، چاپ شرق.

- نقابی، عفت، قربانی، کلثوم، ۱۳۹۱، تحلیل ساختاری قصه شاه سیاه‌پوشان بر اساس الگوی پراپ، پژوهش‌های ادب عرفانی، شماره ۲۱، صص ۱۴۱-۱۶۳.

- یاحقی، محمدجعفر، (۱۳۸۶)، فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.