بررسی تاریخی تفسیر آیه میثاق از صدر اسلام تا سید حیدر آملی

مطالعات تاریخی قرآن و حدیث

مقاله 4، دوره 28، شماره 72، آذر 1401، صفحه 67-89   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

سید حاتم مهدوی نور¹؛ صغری رادان^{* 2}

¹گروه معارف اسلامی، واحد یادگار امام خمینی (ره) شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

²گروه معارف اسلامی، واحد یادگار امام خمینی (ره) شهرری، دانشگاه ازاد اسلامی، تهران، ایران

چکیده

     پیمان الست و تفاسیر مختلف از آیه میثاق یعنی ۱۷۲ سوره اعراف در بسیاری از آثار ادبی و عرفانی اثرگذار بوده است و علاوه بر ایجاد زیبایی در این آثار موجب ارائه نظرات و دیدگاه‌های تأویلی از آیه میثاق شده است. این پژوهش به شیوه تحلیلی به بررسی تاریخی تفسیر آیه میثاق از صدر اسلام تا سید حیدر آملی می‌پردازد. یافته‌ها نشان می‌دهد تا قبل از ابن عربی تفسیر میثاق حول عهد با انسان قبل از تولد و یا خاص بنی‌اسرائیل است که بیشتر تحت تأثیر دانش زمانه است. با ظهور محی‌الدین ابن عربی مفاهیم عرفانی در تفسیر آیه میثاق اوج می‌گیرد. ابن عربی با عنوان «سرُّ القَدَر» که به عقیده وی، از با ارزش‌ترین دانش‌ها است و آملی در قرن هشتم با تعریف خاصی که از معرفت دارد، این آیه را به عرفان و کشف و شهود پیوند می‌زنند. هر دو در تفسیر آیه، بر عالم استعداد و ذات فطری توحیدی بر اساس قابلیت‌هایشان تأکید کرده‌اند. نظریه فطرت همه انسان‌ها را بر اساس یک شایستگی و شناخت فطری یکسان دانسته‌اند که بر آن خلق شده‌اند؛ اما ابن عربی و سید حیدر آملی استعدادها و قابلیت‌ها را متنوع دانسته، کمال هر کسی را در رسیدن به همان قابلیت و استعداد ذاتی که بر اساس آن خلق شده است، تفسیر کرده‌اند.

کلیدواژه‌ها

آیه میثاق؛ ابن عربی؛ پیمان الست؛ توحید؛ سرُّالقَدَر؛ سید حیدر آملی؛ معرفت

مراجع

منابع
۱ .قرآن کریم
2.نهج البالغه )۱۳8۵ ،)تهران: بنیاد نهج البالغه، ۱۳8۵ش.
۳.ابن شهرآشوب مازندرانى، محمد بن على )۱۴۱0ق(، متشابه القرآن و مختلفه. مقدمه: عالمه
شهرستانى؛ قم: بیدار.
۴ .سمرقندى، نصربن محمد بن احمد )بی تا(، بحرالعلوم. بیجا، بیتا.
۵ .ابن بابویه، محمد بن علی )۱۳98ق(، التوحید. محقق و مصحح: هاشم حسینی: جامعۀ مدرسین.
6 .ابن عربی، محیالدین )۱۴0۵ق(، الفتوحات المکیة. جلد 2 .تحقیق عثمان یحیی، چاپ دوم،
مصر.
7 .ابن عربی، محیالدین )۱۳۵7ق(، تفسیر ابن عربی. تحقیق و تقدیم مصطفی غالب، تهران: ناصر
خسرو، ۱۳۵7ش.
8 .ابن عربی، محیالدین )۱9۴6م(، فصوص الحکم. قاهره: دار إحیاء الکتب العربیه.
9 .ابوحمزه ثمالی، ثابت بن دینار )۱۴02ق(، تفسیر القرآن الکریم. گردآورنده: عبدالرزاق محمد
حسین حرز الدین؛ مصحح و مقدمه: محمد هادی معرفت؛ بیروت: دارالمفید.
۱0 .امام جعفر صادق علیهالسالم )۱۳9۳ش(، تفسیر عرفانی قرآن منسوب به امام جعفر صادق )ع(.
تصحیح: سیدعلیاصغر میرباقریفرد، مهدی تدین؛ تهران: سخن.
۱۱ .آملی، سید حیدر )۱۳۱۴ق(، تفسیر المحیط األعظم و البحر الخضم فی تأویل کتاب اهلل العزیز
المحکم. تهران: نور علی نور.
۱2 .آملی، سید حیدر )۱۳68ش(، جامع االسرار و منبع االنوار. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
۱۳ .آملی، سید حیدر )۱۳9۴ش(، نص النصوص فی شرح فصوص الحکم. تحقیق و تعلیق محسن
بیدارفر،قم: بیدار.
۱۴ .بدیعی، محمد )۱۳8۴ش(، احیاگر عرفان: پژوهشی در زندگی و مذهب ابن عربی. چاپ دوم،
تهران: پازینه.
۱۵ .بزدودی، ابوالیسیر محمد )۱۳8۳ق(، اصولالدین. تصحیح: هانز بیترلینس؛ قاهره.
>87 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ 72 ،سال بیست و هشتم، پاییز ۱۴۰۱ ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 72, year 28, Autumn 2022
۱6 .تستری، سهل بن عبداللّه )۱980م(، المعارضه و الردّ علی الفرق. تصحیح: محمد کمال جعفر؛
قاهره: معهد المخطوطات العربیۀ.
۱7 .تستری، سهل بن عبداللّه )۱۴2۳ق(، تفسیر التستری. منشورات محمد علی بیضون، بیروت:
دارالکتب العلمیه.
۱8 .جصاص، احمد بن على )۱۴0۵ق(، احکام القرآن. تحقیق: محمد صادق قمحاوى؛ بیروت: دار
احیاء التراث العربى.
۱9 .جنید بغدادی )۱976م(، رسائل الجنید. تصحیح: علی حسن عبدالقادر؛ لندن.
20 .جوادی آملی، عبداللّه )۱۳76ش(، آوای توحید )نامه امام خمینی )ره( به گورباچف. تهران:
مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی )ره(.
2۱ .جوادی آملی، عبداللّه )۱۳90ش(، فطرت در قرآن. قم: إسراء.
22 .خراز، ابوسعید )۱967م(، الرسائل. تصحیح: قاسم السامرائی؛ بغداد.
2۳ .رازی، ابوالفتوح )۱۴08ق(، روض الجنان و روح الجنان فى تفسیرالقرآن. تحقیق: محمد جعفر
یاحقى و محمد مهدى ناصح؛ مشهد: بنیاد پژوهشهاى اسالمى آستان قدس رضوى.
2۴ .زمخشری، محمود )۱۴07ق(، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل. چاپ سوم، بیروت:
دارالکتاب العربی.
2۵ .شاه نظری، جعفر و رشید فرید پور )۱۳92ش(، نظام معنا و معرفت از دیدگاه سید حیدر آملی.
اندیشه نوین دینی 9 ،شماره ۳۳.
26 .شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان )۱۴2۴ق(، تفسیر القرآن المجید )تفسیر کالمی برگرفته
از آثار شیخ مفید(. قم: بوستان کتاب.
26 .طباطبایی، محمد حسین )۱۳88ش(، اصول فلسفه و روش رئالیسم )با پاورقیهای مرتضی
مطهری(. قم: مرکز بررسیهای اسالمی.
27 .طباطبایی، محمد حسین )۱۳76ش(، تفسیر المیزان. چاپ پنجم. قم: بنیاد علمی و فکری عالمه
طباطبایی.
28 .طبرسی، فضل بن حسن )۱۳72ش(، مجمع البیان فی تفسیر القرآن. با مقدمه محمد جواد بالغی،
چاپ سوم، تهران: ناصرخسرو.
29 .طبرسی، فضل بن حسن )۱۳77ش(، تفسیر جوامع الجامع. تهران: انتشارات دانشگاه تهران و
مدیریت حوزه علمیه قم.
بررسی تاریخی تفسیر آیه میثاق از صدر اسالم تا عصر سید حیدر آملی
۳0 .طوسی، محمد بن حسن )بی تا(، التبیان فی تفسیر القرآن. مقدمه: شیخ آغابزرگ تهرانی؛ تصحیح:
احمد قصیر عاملی: دار إحیاء التراث العربی.
۳۱ .طولمی، منیر السادات )زمستان ۱۳8۴ش(، سر قدر در نظر محی الدین ابن عربی. خردنامه
صدرا، شماره ۴2.
۳2 .علمالهدی، سید مرتضی )بی تا(، رساله المحکم و المتشابة المعروف بتفسیر النعمانی. قم: دار
الشبستری للمطبوعات.
۳۳ .عیاشی، محمد بن مسعود )۱۳89ق(، کتاب التفسیر. تحقیق: سید هاشم رسولی محالتی؛ تهران:
چاپخانه علمیه.
۳۴ .غزالی، محمد )بی تا(، إحیاء علوم الدین. بیروت: دارالمعرفۀ للطباعۀ و النشر.
۳۵ .قاضی عبدالجبار )بی تا(، متشابه القرآن. محقق: عدنان محمّد زرزور، کتبۀ دار التراث.
۳6 .قراملکی، فرامرز و محمد غفوری نژاد )زمستان ۱۳89ش(، تطور تاریخی تفسیر آیة میثاق و
نوآوری مالصدرا، خردنامه صدرا، شماره 62.
۳7 .قمی، علی بن ابراهیم )۱۳67ش(، تفسیر القمی. تحقیق: سید طیب موسوی جزایری، قم:
دارالکتاب.
۳8 .قیصری، داوود )۱۳7۵ش(، شرح فصوص الحکم. به کوشش سید جاللالدین آشتیانی، تهران:
انتشارات علمی و فرهنگی.
۳9 .کربن، هانری )۱۳88ش(، سید حیدر آملی: شرح احوال، آثار و آراء جهان شناسی. با ترجمه
نوذر آقاخانی. تهران: حقیقت.
۴0 .کلینی، محمد بن یعقوب )۱۴07ق(، الکافی )ط االسالمیة(. محقق و مصحح: علی اکبر غفاری
و محمد آخوندی، تهران: دارالکتب االسالمیۀ.
۴۱ .کوفی، ابوالقاسم فرات بن ابراهیم )۱۴۱0ق(، تفسیر فرات الکوفی. تحقیق: محمد کاظم محمودی،
تهران: وزارت ارشاد.
۴2 .مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی )۱۴0۳ق(، بحار االنوار. محقق و مصحح: جمعی از محققان،
چاپ دوم، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
۴۳ .مصباح یزدی، محمد تقی )۱۳89ش(، آموزش فلسفه. سازمان تبلیغات اسالمی، شرکت چاپ و
نشر بینالملل.
۴۴ .مطهری، مرتضی )۱۳9۴ش(، مجموعه آثار. تهران: صدرا.
>89 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ 72 ،سال بیست و هشتم، پاییز ۱۴۰۱ ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 72, year 28, Autumn 2022
۴۵ .مقاتل بن سلیمان )۱۴2۳ق(، تفسیر مقاتل بن سلیمان. تحقیق: عبد اهلل محمود شحاته؛ بیروت:
دار إحیاء التراث.
۴6 .مکارم شیرازی، ناصر )۱۳7۴ش(، تفسیر نمونه. تهران: دارالکتب األسالمیۀ.
۴7 .مکی، ابوطالب )۱۳8۴ق(، علم القلوب. تصحیح: عبدالقادر احمد عطا؛ قاهره: مکتبالقاهره.
۴8 .مهدوی نور، سید حاتم )۱۳90ش(، معرفت شهودی: علم حضوری و برساختگرایی. رساله
دکتری، تهران: دانشگاه آزاد اسالمی واحد علوم و تحقیقات.
۴9 .میبدی، رشیدالدین احمد بن ابی اسعد )۱۳7۱ش(، کشف األسرار و وعدة األبرار. تحقیق: علی
اصغر حکمت؛ تهران، امیرکبیر