مناسبات بینامتنی میان حکایات مثنوی مولوی در دفتر اول با متون نظم و نثر فارسی (بر اساس نظریۀ ژارژ ژنت)

فصلنامه زبان و ادب فارسی

دوره 15، شماره 55، شهریور 1402، صفحه 78-99   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/farsij.2023.1911641.1392

نویسنده

سیامک سعادتی^*

فارغ التحصیل زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

چکیده

بینامتنیت به بررسی روابط موجود در بین متون می‌پردازد. چراکه در هر متنی اشاراتی به آثار پیش از آن وجود دارد؛ به‌بیان‌دیگر، متون جدید زاییدة متن‌های پیش از خود هستند. ازاین‌رو، می‌توان گفت که هیچ متن جدید و بکری وجود ندارد و هر نویسنده‌ای برای خلق اثر خود از آثار پیشینیان الهام می‌گیرد. در بینامتنیت دو متن باهم مقایسه می‌شوند: یک متن زیر و یک متن زبر. ژارژ ژنت نظریۀ بینامتنیت را به کمال خود رسانده است. ژنت، بینامتنیت را به سه دسته تقسیم می‌کند که در قالب: حضور صریح و اعلام‌شده، پنهان و ضمنیِ یک متن در متن دیگر، قابل‌بررسی است. نگارنده در این نوشتار، ابتدا ریشۀ حکایات و اندیشه‌های عرفانی مولوی را در دفتر اول مثنوی در آثار عرفانی، داستانی، تفسیری، دواوین شعر و کتب تاریخی فارسی کاویده، سپس این حکایات را بر اساس نظریۀ بینامتنیت ژنت به سه دسته تقسیم کرده است. در این مرحله، متن زیرین مثنوی مشخص شده است. این متن زیرین باید هم تقدم زمانی و تاریخی بر متون دیگر داشته و هم بیشترین شباهت را با روایت مثنوی داشته باشد. در نهایت شباهت‌ها و تفاوت‌های دو متن بررسی شده است. این بررسی نشان می‌دهد که مولوی بسیاری از کتب تاریخی، تفسیری، داستانی و عرفانی پیش از خود را خوانده و آن‌ها را در لابه‌لای مثنوی آورده است. هرچند در همۀ موارد بررسی‌شده، وی اندیشه‌های عرفانی و حکایات پیشین را برای نیل به اهداف عرفانی، کلامی و اخلاقی خود با تغییراتی همراه ساخته است.

کلیدواژه‌ها

بینامتنیت؛ خوانش بینامتنی؛ مثنوی معنوی؛ شعر فارسی؛ نثر فارسی

مراجع

آلن، گراهام. (۱۳۸۰). بینامتنیت، ترجمۀ پیام یزدان جو، تهران: مرکز.

ابن‌سینا. (۱۳۷۰-۱۳۶۳). القانون فی الطب، ترجمۀ عبدالرحمن شرفکندی، تهران: سروش.

ابوالحسن علی بن سهل الطبری. (۱۹۲۸). فردوس الحکمة فی الطب، تحقیق: محمد زبیر الصدیقی، برلین: آفتاب.

احمد نظامی عروضی سمرقندی. (۱۳۸۷). چهارمقاله، به اهتمام محمد معین، تهران: جامی.

احمدی، بابک. (۱۳۸۶). ساختار و تأویل متن، تهران: مرکز.

بقلی، روزبهان. (۱۳۶۶). عبهرالعاشقین، به تحقیق هانری کربن، محمد معین، پاریس- تهران: انجمن تحقیقات ایرانی دانشگاه پاریس.

ثعلبی، احمد بن محمد. (بی‌تا). قصص‌الانبیا، بیروت: المکتبة الثقافیة.

جرجانی، سید اسماعیل. (۱۳۸۰). ذخیرۀ خوارزمشاهی، تصحیح محمدرضا محرری، تهران: فرهنگستان علوم پزشکی.

حسین بن علی ابوالفتوح رازی، (۱۳۷۵-۱۳۶۵). روض الجنان و روح الجنان، به کوشش محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.

حق‌شناس، علی‌محمد. (۱۳۸۷). «مولانا و حافظ، دو همدل یا دو هم‌زبان»، نقد ادبی، ش ۲: ۲۹-۱۱.

رضایی دشت‌ارژنه، محمود. (۱۳۸۷). «نقد و تحلیل قصه‌ای از مرزبان‌نامه بر اساس رویکرد بینامتنیت»، نقد ادبی، سال اول، ش ۴: ۵۱-۳۱.

رضایی دشت‌‌ارژنه و بیژن زاده، محمود و محمد. (۱۳۹۵). «نقد و بررسی داستان: آن پادشاه جهود که نصرانیان را می‌کشت ازبهر تعصب از مثنوی مولوی بر اساس رویکرد بینامتنیت»، متن پژوهی ادبی (زبان و ادب پارسی)، دورۀ ۲۰، صص ۱۸۹-۱۶۷.

زمخشری. (۱۴۱۲). ربیع الابرار و نصوص الاخبار، تحقیق: عبدالامیر مهنا، بیروت: موسسة الاعلمی للمطبوعات.

صباغی، علی. (۱۳۹۱). «بررسی تطبیقی محورهای سه گانة بینامتنیت ژنت و بخش‌هایی از نظریة بلاغت اسلامی»، فصلنامه پژوهش‌های ادبی، سال ۹، ش ۳۸: ۷۱-۵۹.

عطار، فریدالدین محمد. (۱۳۹۲). مصیبت‌نامه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.

______________. (۱۳۹۲). اسرارنامه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.

______________. (۱۳۸۴). دیوان، به کوشش تقی تفضلی، تهران: علمى و فرهنگى‏

غیاثوند، مهدی. (۱۳۹۲). «سیمای تأویل در بینامتنیت کریستوایی»، حکمت و فلسفه، دوره ۹، ش ۳۵: ۱۱۴-۹۷.

فروزانفر، بدیع‌الزمان. (۱۳۶۷). شرح مثنوی شریف، تهران: زوار.

____________. (۱۳۸۱). احادیث و قصص مثنوی، تنظیم: حسین داودی، تهران: امیرکبیر.

کزازی و خسروی اقبال، میر جلال‌الدین رامین. (۱۳۹۶). «خوانش بینامتنی حکایت‌های طاقدیس و مثنوی معنوی بر مبنای نظریة ترامتنیت ژنت»، دو فصلنامه زبان و ادبیات فارسی، سال ۲۵، ش ۸۲: ۱۱۲-۹۵.

محمد بن منور. (۱۸۹۹). اسرارالتوحید فی مقامات ابی سعید، بطرزبورغ (سن پطرز بورگ): الیاس میرزا بوراغانسکى‏.

مولوی، جلال‌الدین محمد. (۱۳۷۳). مثنوی معنوی، مصحح توفیق سبحانی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامى‏.

میبدی، ابوالفضل. (۱۳۷۱). کشف‌الاسرار و عده الابرار، تصحیح علی‌اصغر حکمت، تهران: امیرکبیر.

نامور مطلق، بهمن. (۱۳۹۰). درآمدی بر بینامتنیت نظریه‌ها و کاربردها، تهران: سخن.

نامور مطلق، بهمن. (۱۳۸۶). «ترامتنیت، مطالعۀ روابط یک متن با دیگر متن­ها»، پژوهشنامۀ علوم انسانی، ش ۵۶: ۹۸-۸۳.

نصرالله منشی. (۱۳۸۶). کلیله‌ودمنه، به کوشش مجتبی مینوی طهرانی، تهران: جامی

نظامی گنجوی، حکیم نظام‌الدین الیاس. (۱۳۹۰). خمسۀ نظامی، تهران: هرمس.

نوریان، بیتا. (۱۳۹۹). «روش‌های ویژه سُروری در شرح قرآنی مثنوی مولوی و استفاده از بینامتنیت آن‌ها»، سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، دورۀ ۱۳، صص ۶۰-۳۹.

وراوینی، سعدالدین. (۱۳۷۵)، مرزبان‌نامه، به کوشش: خلیل خطیب رهبر، تهران: صفی شاه

همایی، جلال‌الدین. (۱۳۸۸). فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران: هما.