زمینه‌های شکل‌گیری اسکندر ذوالقرنین در سراسطوره اسلامی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 6، دوره 19، شماره 70، اسفند 1401، صفحه 169-202   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2023.698499

نویسندگان

جواد هداوند¹؛ بهمن نامور مطلق^{* 2}؛ اسماعیل آذر³

¹دانشجوی دکتری تخصصی رشته زبان و ادبیات فارسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

²دانشیار گروه زبان فرانسه، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

³دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران، ایران

چکیده

روایت اسکندر از مهم‌ترین و مبهم‌ترین الگوهای اسطوره‌ای تاریخ و فرهنگ ایران است که در سه حوزة یونانی، ایرانی و اسلامی تحت‌ تأثیر جریانات کلان‌معرفتی (سراسطوره) با تغییرات گسترده‌ای مواجه شده و شکل جدیدی گرفته است. کارکرد اساطیر در سراسطورة اسلامی، با وام گرفتن از اساطیر سرزمین‌های جدید به منظور تبیین و تأیید مفاهیم و آموزه‌های دینی از استراتژی‌های کارآمد فرهنگی مسلمانان است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که فقر باورها و الگوهای اساطیری اعراب دورة پیش‌اسلامی، شکل‌گیری نهضت ترجمه در سده‌های نخستین و پیدایش امواج جریان دوم هلنیسمی و نیز اسطوره‌وارگی نهفته در رفتار اسکندر، زمینه‌ها‌ی لازم را برای این هویت‌یابی، فراهم آورد و در اندک مدّتی در تفاسیر قرآنی، اسکندر با عنوان ذوالقرنین معرفی گردید. وام‌اسطورة اسکندر، اگرچه در آغاز سراسطورة اسلامی، مفهوم‌سازی ناب و خالصی نداشت ولی آرام‌آرام، ویژگی‌های خاصی گرفت و به واسطة رمزگان‌های عموماً مذهبی، در قرون میانی به مفهومی متمایز و مستقل رسید؛ هرچند با تغییراتی، به عنوان رویکرد غالب در اسکندرشناسی تاکنون تداوم یافته است. پژوهش حاضر با روش تحلیلی ‌ـ ‌تطبیقی و سراسطوره‌کاوی و نگاهی مضمونی به موضوع، زمینه‌های اصلی توجّه مسلمانان به موضوع اسکندر و متغیرهای مؤثر در صورت‌بندی جدید این داستان را در قالب «سراسطورة اسلامی» بررسی و تبیین می‌نماید.
 

کلیدواژه‌ها

سراسطوره اسلامی. اسکندر . ذوالقرنین . اعراب. کارکرد اساطیر

مراجع

ابن‌خلدون، عبدالرحمن. 1382. مقدمه. ج2. چ10. مترجم محمد پروین گنابادی. تهران: علمی‌وفرهنگی.

احمدی، بابک. 1387. حقیقت و زیبایی: درس‌های فلسفه هنر. چ15. تهران: مرکز.

اروجی، فاطمه.1393. «بررسی تحول مؤلفه‌های هویت ملی از منظر اندیشه سیاسی در ایران (از اسکندر غاصب تا اسکندر ذوالقرنین)». تاریخ‌نامه ایران بعد از اسلام. س4. ش8. صص32ـ1.

اشپولر، برتولد. 1349. تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی. ترجمه: مریم میراحمدی. تهران: شرکت انتشارات علمی‌وفرهنگی.

الألوسی بغدادی، السید محمود شکری. 1340. بلوغ الأرب فی معرفه احوال العرب. ج2. بشرحه و تصحیحه و ضبطه: محمّد بهجه الأثری. الطبعه الثانیه. مصر: المکتبه الأهلیه.

امیدسالار، محمود.1390. «اسکندر: از هجوم تا جذب». جستارهای ادبی. س44. ش3. صص63ـ39.

DOI: 10.22067/JLS.V44I3.12649

اومستد، آلبرت‌تن‌آیک.1379. تاریخ شاهنشاهی هخامنشیان. ترجمه: محمّد مقدّم. چ4. تهران: امیرکبیر.

آزاد، مولانا ابوالکلام. 1384. کوروش کبیر. چ9. ترجمه: محمدابراهیم باستانی پاریزی. تهران: علم.

برایان، پی‌یر.1387. امپراطوری هخامنشی. ترجمه: ناهید فروغان. تهران: فرزان روز، قطره.

بویس، مری؛ گرنر، فرانتز. 1383. پس از اسکندر گجسته. ترجمه: همایون صنعتی‌زاده. تهران: توس.

پاک، محمدرضا. 1384. فرهنگ و تمدن اسلامی در قم قرن سوم هجری. ج1. قم: زائر.

پلوتارخ. 1380. ایرانیان و یونانیان به روایت پلوتارخ. چ1. ترجمه و انتخاب احمد کسروی. تهران: جامی.

پیرنیا، حسن.1391. ایران باستان. چ8. تهران: نگاه.

توانگرزمین، محمدکاظم. 1383. تأکیدی بر یگانگی شخصیت ذی‌القرنین و کوروش. شیراز: نوید.

ثعلبی، ابواسحق. 1297ق. قصص‌الانبیا المسمّی بالعرائس. مصر: الأزهر. مکتبه الجمهوریه العربیه.

جلالیان، مینا. 1397. «حضور نمادهای باستانی ایران (نمادهای مهری ـ میترایی) در فرهنگ و هنر غرب و تداوم آن در دوران اسلامی و مسیحی». مجله هنر و تمدن شرق. س6. ش19. صص38ـ49.

DOI:  10.22034/JACO.2019.81917

حسام‌پور، سعید. 1389. «سیمای اسکندر در آیینه‌های موج‌دار». پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان. ش2(پیاپی6). صص 82-61.

حسنی ‌رنجبر، احمد. 1388. «بررسی مقایسه‌ای داستان اسکندر در شاهنامه با داستان ذوالقرنین در قرآن مجید». مطالعات نقد ادبی. س4. ش14. صص42-9.

دهقانی، جمشید و سیّدمحتشم محمدی. 1397. «ذوالقرنین در تقابل اندیشه‌ها (قرآن و شاهنامه و اسکندرنامه و علامه ابوالکلام آزاد)». فصل‌نامه تحقیقات جدید در علوم انسانی. س4. ش8. صص129ـ117.

رنجبر، محمدعلی و آمنه ابراهیمی. 1392. «شکل‌گیری چهرة اسکندر در حافظه تاریخی ایرانیان (مروری بر داراب‌نامه طرسوسی)». پژوهش‌های علوم تاریخی. س5. ش 2. صص91-79.

DOI: https://doi.org/10.22059/jhss.2014.50904

رنولت، ماری. 1373. پسر ایرانی. ترجمه: ابوالقاسم حالت. تهران: ققنوس.

روتنزترایش، ناتان.1973. روح زمانه، فرهنگ تاریخ اندیشه‌ها. ویراستار فیلیپ پی ‌واینر. ج4. ترجمه: مهبد ایرانی‌طلب. تهران: سعاد.

روحی، احسان. 1397. در جست‌وجوی ذوالقرنین. تهران: نگاه معاصر

زیدان، جرجی. 1372. تاریخ تمدن اسلام. چ7. ترجمه علی جواهرکلام. تهران: امیرکبیر.

ساوثگیت، مینو. 1393. «تصویر اسکندر در اسکندرنامه‌های فارسی دورة اسلامی». ترجمه: جواد دانش‌آرا. کتاب ماه ادبیات. ش86. صص21ـ15.

ساویل، اگنس.1364. تاریخ اسکندر مقدونی. ترجمه: ع. وحیدمازندرانی. تهران: وحید.

ستاری، جلال.1380. پژوهشی در اسطوره گیل‌گمش و افسانه اسکندر. تهران: مرکز.

شمیسا، سیروس. 1397. شاه‌نامه‌ها. چ3. هرمس.

صفا، ذبیح‌الله. 1330. دانش‌های یونانی در شاهنشاهی ساسانی. تهران: چاپخانه رنگین.

صفوی، سیدحسن. 1364. اسکندر و ادبیات ایران و شخصیت مذهبی اسکندر. چ1. تهران: امیرکبیر.

عباسی، علی و کبری بهمنی. 1397. «مقایسه‌ی سطوح معنایی معراج پیامبر(ص) و سفر اسکندر». متن‌پژوهشی ادبی. س22. ش76. صص241ـ266.

DOI: https://doi.org/10.22059/jhss.2014.50904

عجینه، محمد. 1944. موسوعه أساطیر العرب عن الجاهلیه و دلالتها. الطبعه الأولی. بیروت: دارالفارابی.

عزتی، سمیه و همکاران. 1398. «بررسی سیر تحوّل شخصیّت اسکندر، از کشورگشایی تا پیامبری، در شرفنامه نظامی». پژوهش‌نامه ادبیات داستانی دانشگاه رازی. س8. ش4. صص73ـ53.

DOI: 10.22126/RP.2019.4805.1193

غلامى ‌دهقى، على. 1383. «مسلمانان صدر اسلام و اندیشه‌های اسرائیلی». تاریخ اسلام در آیینه پژوهش. س1. ش3. صص81ـ128.

فاطمی، سیّدحسین و همکاران. 1391. «بررسی روایت داستان اسکندر و دارا در دو گزارش ابن‌مقفّع و فردوسی». جستارهای ادبی. ش 176. صص35ـ1.

DOI: 10.22067/JLS.V45I1.15988

فرخزاد، پوران. 1376. کارنامه به‌دروغ. تهران: علمی.

فیروزمندی، بهمن و همکاران. 1391. «از اسکندر گجستک تا اسکندر ذوالقرنین». پژوهش‌های ایرانشناسی. س2، ش2. صص 72ـ55.

DOI: https://doi.org/10.22059/jis.2013.36347

کرمی، محمدحسین. 1383. «اسکندر، ایران، نظامی». نثرپژوهی ادب فارسی. (ادب و زبان). ش16. پیاپی13. صص173ـ131.

کوهن، توماس. 1387. ساختار انقلاب‌های علمی. ترجمه: عباس طاهری. قصه.

کهدویی، محمدکاظم و ناهید نصر‌آزادانی.1382. «نگاهی به اسکندرنامه منظوم و منثور». مجله زبان و ادبیات فارسی دانشگاه سیستان‌وبلوچستان. س1. صص133ـ146.

کیوانی، مجدالدین. 1338. «اسکندر در ادب فارسی». سخن. س10. ش8. صص428-419.

گرجی، مصطفی و حسین محمدی‌مبارز.1393. «بررسی تطبیقی دو شخصیت اسطوره‌ای تاریخی کیخسرو و ذوالقرنین». ادب‌پژوهی. ش27. صص88ـ69.

DOR: 20.1001.1.17358027.1393.8.27.6.4

لامنس الیسوعی، هنری. 1938. «الحجارة المؤلهة وعبادتها عند العرب الجاهلیین». مجله المشرق. س36. ش1. صص17ـ1. 

لمب، هارلد. 1384. اسکندر مقدونی. ترجمه: رضازاده شفق. تهران: دنیای کتاب.

مرکیور، ژوزه گیلیرمه. 1389. میشل فوکو. چ1. ترجمه نازی عظیما. تهران: کارنامه.

میری، سیّدسعید، رضا سعادت‌نیا و علی‌رضا فخاری. 1393. «مراد از سبب به ‌عنوان راز ظفرمندی ذوالقرنین». پژوهشنامه ثقلین. س1. ش3. صص396-377.

ناردو، دان.1394. امپراطوری ایران. چ14. ترجمه مرتضی ثاقب‌فر. تهران: ققنوس.

نامورمطلق، بهمن. 1397. درآمدی بر اسطوره‌شناسی. چ2. تهران: سخن.

نامورمطلق، بهمن. 1398. اسطوره‌کاوی عشق در فرهنگ ایرانی. چ1. تهران: سخن.

نولدکه، تئودور.(بی‌تا). حماسه ملّی ایران. ترجمه بزرگ علوی. چ2. تهران: سپهر.

نیری، محمدیوسف.1380. «ذوالقرنین در میان نور و ظلمت». پژوهش‌نامه علوم‌انسانی دانشگاه شهید بهشتی. ش31. صص126ـ113.

نیشابوری، ابواسحق. 1382. قصص الأنبیاء. چ3.  به اهتمام حبیب یغمایی. تهران: علمی‌وفرهنگی.

ولایتی، علی‌اکبر. 1384. فرهنگ و تمدن اسلامی. چ4. قم: معارف.

ولوی، علی‌محمد و صفورا برومند. 1388. «دربار ساسانی و مسیحیان: مدارا یا تعصب». تاریخ ایران. ش4 (5/62). صص 131ـ152.

DOR: 20.1001.1.20087357.1388.2.3.1.3

ویلکن، اولریش و یوجین برزا. 1376. اسکندر مقدونی. ترجمه: حسن افشار. تهران: مرکز.

هرودوت. 1384. تاریخ هرودوت، جلد چهارم: ملپومن. چ2. ترجمه: دکتر هادی هدایتی. تهران: مؤسسه انتشارات‌وچاپ دانشگاه تهران.

یزدان‌پرست، حمید.1386. «ذوالقرنین یا کوروش در متون مذهبی». اطلاعات سیاسی اقتصادی. ش244. صص89ـ75.

 

Eglish Sources

Ciancaglini, C.A. (2001). The Syriac version of the Alexander Romance. Le Muséon, Vol 114 (1–2), pp121–140.

Colby, F. S. (2008). Narrating Muhammad’s Night Journey, Tracing the Development of the Ibn Abbas Ascension Discourse. New York: State University of New York Press; Illustrated edition.

Gero, Stephen. (1993). The legend of Alexander the Great in the Christian Orient. Bulletin of the John Rylands Library, 75(1),3-9.

Hogarth, David George. (1915). Alexander in Egypt and Some Consequences. Journal of Egyptian Archaeology, Vol.2, pp 53-60.

Manteghi Amin, Haila. (2019). Alexander the Great in the Persian Tradition: History, Myth and Legend in Medieval Iran. Bloomsbury Publishing. Edition1st.

Smith, W.R. (1995). Lectures on the Religion of the Semites. Second and Third Series. Published by Sheffield Academic Press Ltd.

Strechie, Mădălina. (2018). Alexander the Great and the Clash of Ancient Civilizations. International Conference Knowledge-Based Organization. University of Craiova, Romania, Vol. XXIV No 2, pp 421-426.

1. David Zuwiyya (Eds.) (2011). A Companion to Alexander Literature in the Middle Ages. Leiden, The Netherlands: Brill.

Ciancaglini, C.A.2001/1380SH. The Syriac version of the Alexander Romance. Le Muséon. 114 (1–2), pp121–140

Colby, Frederick Stephen. 2008/1387SH. Narrating Muhammad’s Night Journey, Tracing the Development of the Ibn Abbas Ascension Discourse. New York: State University of New York Press.

Gero, Stephen. 1993/1372SH. The legend of Alexander the Great in the Christian Orient. Bulletin of the John Rylands Library 75 (1):3-9

Hogarth, David George. 1915/1294SH. Alexander in Egypt and Some Consequences. Journal of Egyptian Archaeology Vol. 2, pp53-60

Manteghi Amin, Haila. 2019/1398SH. Alexander the Great in the Persian Tradition: History, Myth and Legend in Medieval Iran. Bloomsbury Publishing. Edition1st.

Smith, W.R. 1995/1374SH. Lectures on the Religion of the Semites. Journal for the Study of the Old Testament Supplement Series 183. Published by Sheffield Academic Press Ltd.

Strechie, Mădălina. 2018/1397SH. Alexander the Great and the Clash of Ancient Civilizations. University of Craiova, Romania. International Conference KNOWLEDGE-BASED ORGANIZATION. Vol. XXIV No 2. 421-426

29. David Zuwiyya (ed.). 2011/1390SH. A Companion to Alexander Literature in the Middle Ages. Brill's Companions to the Christian Tradition, Volume: 29.