نوآوری‌های ادبی و بلاغی در منظومۀ عاشقانۀ «دول‌رانی و خضرخان» امیرخسرو دهلوی

مطالعات زبان و ادبیات غنایی

دوره 12، شماره 44، آبان 1401، صفحه 90-108   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

مریم کارگر^{* 1}؛ ماندانا منگلی²؛ آسیه ذبیح نیا عمران³

¹دانشجوی دکتری، گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد سیرجان، دانشگاه آزاد اسلامی، سیرجان، ایران.

²استادیار، گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

³دانشیار، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، ایران.

چکیده

امیر خسرو دهلوی از عارفان و شاعران مشهور پارسی‌گوی هندوستان، در نیمۀ دوم قرن هفتم و اوایل قرن هشتم هجری است. او مرید نظام اولیا (متوفی ۷۲۵ ه.ق) بود و تربیتی که از او یافت، در حوزۀ تصوف به او مقام و مرتبه‌ ویژه‌ای بخشید. منظومۀ عاشقانۀ «‌دُوَل‌رانی و ‌خَضِر‌خان» در قالب  مثنوی  و به بحرهزج مثمن مقصور یا محذوف در 4519  بیت سروده شد. موضوع این مثنوی عاشقانه، در حکایت واقعی عشق خضر‌خان، پسر علاء‌الدیّن‌ محمّد‌شاه‌خلجی با «دیول‌دی» دختر راجه‌گجرات است. مقالۀ حاضر با روش توصیفی-تحلیلی به این پرسش اصلی پاسخ می‌دهد که با وجود تقلیدی بودن منظومۀ غنایی دولرانی و خضرخان از خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی گنجوی، برجسته‌ترین ابداعات و نوآوری‌های امیرخسرو در این اثر غنایی کدام است؟ براساس دستاورد تحقیق مهم‌ترین ابداعات امیرخسرو در این منظومۀ عاشقانه، کاربرد استعارات نو و تشبیهات تازه، هنجارشکنی در به‌کارگیری التزام بی‌بدیل، ده‌نامه نویسی عاشقانه و اجرای طرحواره قالب قصیده و غزل در قالب مثنوی دولرانی و خضرخان است.

کلیدواژه‌ها

دولرانی و خضرخان؛ امیرخسرو؛ مثنوی؛ منظومۀ عاشقانه

مراجع

منابع

امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود (1988). دول‌رانی خضر خان. دهلی: اداره ادبیات.

امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود (1917). دول‌رانی خضرخان. (نسخه خطی با مقدمه‌ای به زبان اردو). دهلی: (بی نا).

امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود (1975). متن انتقادی دول‌رانی و خضرخان. به کوشش محمدوفا بقایوف. با مقدمه عبدالغنی میرزا یوف. تاجیکستان: دوشنبه.

باباصفری، علی اصغر (1392). فرهنگ داستان‌های عاشقانه در ادب فارسی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

براون، ادوارد (1351). تاریخ‌ ادبی ایران از سعدی تا جامی‌. ترجمه و حواشی علی‌اصغر حکمت. تهران‌: امیر‌کبیر.

بقایوف، محمد وفا (1957). داستان دول‌رانی و خضرخان. مجلۀ شرق سرخ. 2 (5-6)، 97-84.

تهرانی، آقابزرگ (1355). الذریعه الی تصانیف شیعه. نجف: دارالکتب العلمیه.

خراسانی، محبوبه؛ داودی مقدم، فریده (1390). تحلیل ده‌نامه ادب فارسی از دیدگاه انواع ادبی. متن پژوهی ادبی. 15 (50)، 36 -9.

دولتشاه سمرقندی، امیر(1386). تذکره‌ الشّعرا‌. مقدمه و توضیح فاطمه علاقه. تهران‌: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

ذبیح نیاعمران، آسیه؛ کریمی نژاد، نجمه (1398). دلایل رویکرد امیرخسرو دهلوی در غزل به وقوع گویی و واسوخت سرایی. پژوهشنامه نقد ادبی و بلاغت. 8 (2)، 134-119.

ذبیح نیا عمران، آسیه (1400). علل رویکرد تعلیمی در منظومۀ دول‌رانی و خضرخان امیرخسرودهلوی. مطالعات شبه قاره. 13 (40)، 20-1. 

ذوالفقاری، حسن (1392). یکصد منظومۀ عاشقانه فارسی. تهران: نشرچرخ.

رازی، شمس قیس رازی (1360). المعجم فی معاییر اشعار العجم. به کوشش محمد قزوینی. تهران: کتاب‌فروشی زوار.

ریاض، محمد (1366). دیباچه دواوین امیرخسرو دهلوی. اسلام آباد: مجله دانش.

زرین‌کوب، عبد‌الحسین (1373). با کاروان حله. تهران‌: انتشارات علمی

شفیعیون، سعید (1389). سراپا یکی از انواع ادبی غریب فارسی. جستارهای ادبی. 43 (170)، 173-147.

شمیسا، سیروس (1381). انواع ادبی. تهران‌: فردوس.

صفا، ذبیح الله (1351). تاریخ ادبیات ایران. جلد سوم. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

قاطعی هروی (1979). تذکره مجمع الشعرای جهانگیرشاهی. به تصحیح محمد سلیم اختر. کراچی: مؤسسه تحقیقات علوم آسیای میانه غربی.

کارگر، مریم؛ منگلی، ماندانا؛ ذبیح نیا عمران، آسیه (1399). بررسی رویکرد عرفانی امیرخسرو دهلوی در منظومۀ دولرانی و خضرخان براساس دیدگاه هوش معنوی رابرت ایمونز. عرفان اسلامی (ادیان و عرفان). 17 (66)، 792-173.

محمدصادقی، ریحانه (1395، آبان ماه). بررسی برخی از عناصر داستان در منظومۀ دولرانی و خضرخان امیرخسرو دهلوی. همایش ملی ادبیات غنایی. نجف آباد، گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد.

مجتبایی، فتح‌الله (1346). حافظ و خسرو. آینده. 11 (1-3)، 23.

مشار، خان بابا (1337). فهرست کتاب‌های چاپی فارسی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

مشایخ فریدونی، محمدحسین (1365). پیوستگی‌های اردو با فارسی دری. نشر دانش. 7 (34)، 17-4.

نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف (1351). کلیات خمسه. تهران: امیرکبیر.

همایی، جلال‌الدین (1367). فنون بلاعت و صناعات ادبی. تهران: مؤسسة نشر هما.