بررسی تطبیقی اسطوره «غربت روح» در سروده گنوسی مروارید و قصه غربت غربی سهروردی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 5، دوره 19، شماره 70، اسفند 1401، صفحه 139-168   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2023.698527

نویسندگان

نسرین وکیلیان¹؛ فاطمه لاجوردی^{* 2}؛ ابوالقاسم اسماعیل پور مطلق³

¹دانشجو دکترای ادیان و عرفان، دانشکدۀ حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

²استادیار گروه ادیان و عرفان، دانشکدۀ حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

³استاد گروه فرهنگ و زبان‌های باستانی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

چکیده

باور به هبوط روح به سراپردۀ هستی و بازگشت آن به موطن و منزلگاه اصیل و آغازین خویش، جوهرۀ اصلی تعالیم و آموزه‌های مکتب گنوسی و اندیشه‌های سهروردی است. این باور، در دو داستان رمزی ـ تمثیلی «سرودۀ مروارید» (بازتابی از اندیشه‌های معرفت‌شناختی گنوسی) و «قصۀ غربت غربی» (بیانگر نظام اندیشگانی شیخ اشراق) نمود و تجلی‌یافته است. این پژوهش با روش کتابخانه‌ای و رویکرد تحلیلی ـ تطبیقی، برآن است که محورهای اساسی جهان‌شناختی گنوسی و سهروردی را از خلال این دو رساله به تصویر بکشد، وجوه اشتراک و افتراق میان آن‌ها را بازخوانی کند و از این رهگذر، به دستاوردهایی در بررسی تطبیقی و بینامتنی میان این دو داستان برسد. به رغم وجود تفاوت‌های بسیار فکری میان این دو طیف اندیشه، یافته‌های پژوهش نشان از وجود اشتراکات بسیاری دارد. از درون‌مایه‌های مشترک میان این دو داستان، می‌توان به آموزه‌هایی همچون غربت‌آگاهی، جهان‌نگری شرقی ـ غربی، حضور پیر و راهنمای طریق، عنصر آگاهی‌بخشی و نیز ساختار رمزی و اسطوره‌ای هر دو داستان اشاره کرد؛ همچنین از وجوه تمایز میان این دو داستان، آموزه‌هایی چون بازگشت و تولد ثانوی، حضور مداخله‌گرانۀ الوهیت در هستی و جهان‌نگری غیر ثنوی است که در قصۀ غربت غربی بازتاب یافته است. 

کلیدواژه‌ها

اندیشه های گنوسی؛ غربت؛ روح؛ سروده مروارید؛ قصه غربت غربی

مراجع

اسماعیل‌پور مطلق، ابوالقاسم. 1382. زیر آسمانه های نو. تهران: افکار.

الیاده، میرچا. 1395. تاریخ اندیشه‌های دینی از گوتمه بودا تا پیروزی مسیحی. ترجمة بهزاد سالکی. ج2. چ1. تهران: نشر پارسه.

پور نامداریان، تقی. 1364. رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی. چ1. تهران: علمی و فرهنگی.

چیتیک، ویلیام. 1386. درآمدی بر تصوف. ترجمة محمد رضا رجبی. چ1. قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.

حسینی، مریم و جوادی ترشیزی، پری سیما. 1389. «کهن‌الگوها در قصة الغربةالغربیة سهروردی». دو فصلنامۀ علمی پژوهشی ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا. س1. ش2. صص 71ـ49.

DOI: https://doi.org/10.22051/jml.2014.113

خادمی، عین‌الله و فاطمه کوکرم. 1393. «سیر و سلوک اشراقی براساس قصة غربت غربی». نشریه عرفان اسلامی (ادیان و عرفان). دوره10. ش39. صص 34-13.

خراسانی، شرف‌الدین. 1373. ««ترانۀ مروارید» یک شعر تمثیلی مجازی گنوستیکی». نشریۀ کلک. دوره1. ش53. صص165ـ156.

خلیلی، نریمان. 1400. «بررسی مبانی معرفت‌شناسانه «غربت‌آگاهی» اشراقی و تبیین لوازم زیبایی‌شناسانه آن». دو فصلنامه علمی پژوهشی پژوهش‌های معرفت‌شناختی. دوره1. ش22. صص 183ـ163.

رحمتی، انشاءالله. 1388. «از ترس‌آگاهی تا غربت‌آگاهی». فصلنامه اطلاعات حکمت و معرفت. دوره1. ش38. صص6ـ4.

سهروردی، شهاب‌الدین. 1331. مجموعۀ دوم مصنفات. ترجمه و تصحیح هانری کربن. چ1 تهران: انستیتو ایران و فرانسه.

ـــــــــــــــــــــ . 1364. بیگانگی در باختر زمین. ترجمة حسین خراسانی. چ1. تهران: بعثت.

شکری فومشی، محمد. 1382. «مبانی عقاید گنوسی در مانویت». نامۀ ایران باستان، س1. ش1. صص 66-35.

شیمل، آن ماری. 1374.  ابعاد عرفانی اسلام. ترجمة عبدالرحیم گواهی. چ1. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

صفری، نرگس و ابوالقاسم اسماعیل‌پور مطلق. 1392. «اسطوره‌پردازی ماه در هنر مانوی براساس دیدگاه اسطوره‌شناسی میرپا الیاده». ماهنامه هنر. دوره1. ش176. صص 65-56.

عابدی، محمدرضا و حسین شهبازی. 1400. «بررسی تطبیقی روح در روایت تصوف اسلامی و گنوسی». دو فصلنامۀ علمی پژوهشنامه عرفان. س13. ش25. صص 150-125.

DOI 10.52547/pje.13.25.125

عالیخانی، بابک. 1389. «هورقلیا نزد سهروردی». مجلۀ جاویدان خرد. س7. دوره جدید، ش15. صص104ـ87.

عباسی داکانی، پرویز. 1380. شرح قصۀ غربت غربی سهروردی. چ1. تهران: تندیس.

ــــــــــــــــــ . 1386. سهروردی و غربت غربی. چ1. تهران: علم.

ــــــــــــــــــ . 1377. «قربت شرقی و غربت غربی». فصلنامۀ نامۀ فلسفه. س2. ش4. صص127ـ84.

ــــــــــــــــــ . 1372. «سفر به شرق تجلّی». فصلنامۀ ادبیات داستانی. س1. ش8. صص17ـ10.

عباسی، محمود و همکاران. 1393. «بن‌مایه‌های مشترک قصة الغربة الغربیة سهروردی و آیین گنوسی». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س10. ش37. صص204-183.

DOR:  20.1001.1.20084420.1393.10.37.6.5

غیبی، بیژن. 1376. «سرود مروارید». مجلۀ ایران‌شناسی. س9. ش2. صص327ـ316.

کربن، هانری. 1390. اسلام در سرزمین ایران، چشم‌اندازهای معنوی و فلسفی/2. ترجمة رضا کوهکن. چ1 تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.

مصاحب، غلامحسین. 1356. دایرة المعارف فارسی. ج2. چ1. تهران: فرانکلین.

نصر، حسین. 1388. سه حکیم مسلمان. ترجمة احمد آرام. چ1. تهران: علمی و فرهنگی.

هالروید، استوارت. 1387. ادبیات گنوسی. ترجمه ابوالقاسم اسماعیل‌پور مطلق. چ1. تهران: اسطوره.

یاحقی، محمد جعفر. 1369. فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی. چ1. تهران: سروش.

یوناس، هانس. 1398. کیش گنوسی، پیام خدای ناشناخته و صدر مسیحیت. ترجمة ماشاالله کوچکی میبدی و حمید هاشمی کهندانی. چ1. قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.

 

English Sources

Bevan, A. A., & Robinson, J. A. (Eds.). 2004. The Hymn of the Soul: contained in Syriac Acts of St. Thomas. Vol. 5. Oregon: Wipf and Stock Publishers.‏

Eliade, M. 1982. A History of Religious Ideas, 2, from Gautama Buddha to the Triumph of Christianity. Chicago: University of Chicago Press.‏

Harrdt, Robert & J. F. Hendry (ed.). 1971. Gnosis, Character and Testimony. Leiden: Brill Archive

Myers, S.E. 2010. Spirit Epicleses in the Acts of Thomas. Vol. 281. Tubingen: Mohr Siebeck.‏

Rudolph, kurt. 1977. Gnosis, Robert Mclachalan Wilson(ed;), Sonfrancisco, Harper& Row Publishing

Russell, J. R, & Ehsan Yarshater (ed.). 2012. “Hymn of the Pearl”, Encyclopaedia Iranica, V. 12. Leiden: Brill Academic Publishers.