بررسی تطبیقی خردگرایی از دیدگاه ابوالعلاء معرّی و ناصرخسرو

فصلنامه مطالعات ادبیات تطبیقی

مقاله 3، دوره 16، شماره 64، دی 1401، صفحه 43-64   

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/clq.2023.1760095.0

نویسنده

تورج زینی وند^*

دانشگاه رازی عضو هیئت علمی

چکیده

ابوالعلاء معرّی و ناصرخسرو از چهره‌های شاخص فرهنگ اسلامی در عرصه‌ی خرد و خردگرایی به شمار می‌روند، تا آنجا که اندیشه‌ها و سروده‌های خردآمیز آنها در میان دیگر شاعران از فراوانی و شهرت بیشتری برخوردار است. یافته‌ی اساسی این پژوهش در این است که تجربه‌های شعری، آشنایی با افکار اندیشمندان و خرد ورزان ایرانی و اسلامی و فیلسوفان یونانی، بهره‌گیری از فرهنگ و آموزه‌های دینی و مذهبی به ویژه اسماعیلی و فاطمی از منابع خردگرایی این دو است. ناصرخسرو به عنوان شاعری فرهیخته، نسبت به ادب عربی آگاهی داشته است. بنابراین، در سرودن برخی مضمون‌های خردآمیزش به شعر ابوالعلاء معرّی نظر داشته است. همچنین در این جستار، اعتقاد بر این است که اگر چه در برخی موارد میان شعر ابوالعلاء و ناصرخسرو تشابه مضمونی وجود دارد، اما این تشابهات از باب توارد خاطر بوده و ریشه‌ی برخی از این مضمون‌های‌ خردگرایی، در فرهنگ اسلامی و ایرانی نیز وجود دارد. این پژوهش بر آن است تا بر اساس مکتب ادبیّات تطبیقی به بررسی و تحلیل تطبیقی جنبه‌های مشترک و متفاوت این مضمون‌ها و احیاناً تأثیرپذیری ناصرخسرو از ابوالعلاء بپردازد.

دو محور اساسی این پژوهش، عبارتند از:

الف: پیشگفتاری درباره‌ی سیرخردگرایی در ادبیّات عربی و فارسی و کلیّات پژوهش.

ب:بررسی تطبیقی مضمون‌های خردگرایی در شعر این دو شاعر.

واژگان کلیدی: ابوالعلاء معرّی، ناصرخسرو، خردگرایی، شعر عربی و فارسی، ادبیّات تطبیقی.

کلیدواژه‌ها

واژگان کلیدی: ابوالعلاء معرّی؛ ناصرخسرو؛ خردگرایی؛ شعر عربی و فارسی؛ ادبیّات تطبیقی

مراجع

الف: کتاب

-قرآن کریم

أبومصلح، کمال(دون التاریخ)؛ أبوالعلاء المعرّی، حیاته و شعره؛ دون رقم الطبع، بیروت، المکتبة الحدیثة للطباعة و النشر.

اسلامی ندوشن، محمد علی(1383)؛ از رودکی تا بهار، درباره‌ی بیست و دو شاعر بزرگ ایران؛ جلد نخست، چاپ اوّل، نغمه زندگی.

حسین، طه(1991)؛ من تاریخ الأب العربی، العصر العباسی الثانی، القرن الرابع،االجزء الثالث؛ الطبعة الخامسة، بیروت، دارالعلم للملائین.

خریبانی، جعفر(1990)؛ أبوالعلاء المعرّی، رهین المحبسین؛ الطبعة الأولی، بیروت، لبنان، دارالکتب العلمیة.

الخفاجی، محمد عبدالمنعم(1990)؛ الأدب العربی و تاریخه فی العصر الأموی و العباسی؛ لبنان، بیروت، دار الجیل.

زرقانی، مهدی(1389)؛ تاریخ ادبی ایران و قلمرو زبان فارسی، تطور و دگردیسی ژانرها تا میانه سده پنجم به انضمام نظریه تاریخ ادبیات؛ چاپ اوّل، تهران، سخن.

زرین کوب، عبدالحسین(1375)؛ از گذشته ادبی ایران، مروری بر نثر فارسی در شعر فارسی؛ چاپ اوّل، تهران، الهدی.

الزیات، احمد حسن(1997)؛ تاریخ الأدب العربی للمدارس الثانویۀ و العلیاء؛ الطبعۀ الرابعة، بیروت، دارالمعرفة.

سبحانی، توفیق(1386)؛ تاریخ ادبیات ایران؛ چاپ اوّل، تهران، زوار.

صفا، ذبیح الله(1387)؛ تاریخ ادبیات ایران، ج1، از آغاز عهد اسلامی تا دوره سلجوقی؛ چاپ هجدهم، تهران، فردوس.

ضیف، شوقی(دون التاریخ)؛ تاریخ الأدب العربی، العصر الجاهلی؛ الطبعة الثامنة، القاهرة، دارالمعارف.

..................(دون التاریخ)؛ تاریخ الأدب العربی، العصرالإسلامی؛ الطبعة السابعة، القاهرة، دارالمعارف.

.................(1431)؛ تاریخ الأدب العربی، (ج4) العصر العباسی الثانی؛ الطبعة الثالثة، قم، ذوی القربی.

عبود، مارون(1970)؛ أبوالعلاء المعرّی زوبعة الدهور؛ دون رقم الطبع، بیروت، دار مارون عبود.

الفاخوری، حنا(1380)؛ تاریخ الأدب العربی؛ چاپ دوم، تهران، توس.

فروزانفر، بدیع الزمان(1383)؛ تاریخ ادبیات ایران، بعد از اسلام تا پایان تیموریان؛ چاپ اول، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

گنجیان خناری، علی، زاده نیری، محمد حسن(1389)؛ خداوند خرد، گزیده دیوان لزوم ما لا یلزم أبوالعلاء معرّی؛ چاپ اوّل، تهران، علم و دانش.

محقق، مهدی(1368)؛ تحلیل اشعار ناصرخسرو، به انضمام پنج پیوست؛ چاپ پنجم، تهران، دانشگاه تهران

محمد الضیف، عبدالستار(2005)؛ شعر الزهد فی العصرالعباسی؛ الطبعة الأولی، القاهرة، مؤسسة المختار للنشر و التوزیع.

المعرّی، أبوالعلاء(دون التاریخ)؛ دیوان لزوم ما لم یلزوم؛ شرحه: عمر الطباع، دون رقم الطبع، بیروت، شرکة دارالأرقم بن أبی الأرقم.

.......................(1998)؛ دیوان سقط الزند؛ شرحه: عمر فاروق الطباع، الطبعة الأولی، بیروت، شرکة دارالأرقم بن أبی الأرقم.

موسوی، ماریا(1385)؛ ناصرخسرو(مشاهیر ایرانی)؛ چاپ سوم، تهران، تیرگان.

ناصرخسرو(1372)؛ دیوان ناصرخسرو؛ گردآورنده: مجتبی مینوی، چاپ سوم، تهران، دنیای کتاب.

نظری، جلیل(1383)؛ ناصرخسرو و اندیشه‌ی او؛ چاپ اوّل، شیراز، انتشارات دانشگاه شیراز.

وزین پور، نادر(1375)؛ برگزیده و شرح آثار ناصرخسرو؛ چاپ اول، تهران، فروزانفر.

ب: مقاله

اذکایی، پروین(1382)؛ حکیم رازی و ناصرخسرو؛ نامه پارسی، سال هشتم، شماره دوم، صص27-48.

پارسانسب، محمد(1388)؛ از عقل ناصرخسرو تا عقل سنایی؛ نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، ادب و زبان فارسی، دوره جدید، شماره 26(پیاپی 23) صص87-114.

تاجبخش، پروین(1381)؛ بازتاب افکار اسماعیلیه در آثار ناصرخسرو؛ مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شماره 164، صص261-282.

جودی نعمتی، اکرم(1382)؛ زن در آینه شعر  فارسی؛ مطالعات راهبردی زنان (فصلنامه کتاب زنان سابق)، شماره 24، صص1-54.

خزعلی، انسیه(2006)؛ الخیام و المعرّی بین التشاؤم و التفاؤل؛ مجلة العلوم الانسانیة، العدد12، (2) صص31-47.

درگاهی، محمود(1382)؛ ناصرخسرو نیای نواندیشی دینی؛ نامه پارسی، سال هشتم، شماره دوم، صص115-127.

دزفولیان، کاظم، تجلی اردکانی، اطهر(1387)؛ ناصرخسرو و معتزله؛ پژوهشنامه علوم انسانی: شماره 57، صص105-128.

رواقی، علی(1382)؛ ناصرخسرو: روزگار و عوام؛ نامه پارسی، سال هشتم، شماره دوم، صص144-170.

زینی وند، تورج، اشکوری، سید عدنان(1390)؛ مقارنة بین ابی العتاهیة و ناصرخسرو فی شعر الزهد؛ فصل نامه نقد و ادبیات تطبیقی دانشگاه رازی، سال اوّل، شماره 1، صص 151-183.

سبزیان پور، وحید(1389)؛ نقبی به روشنایی: در جستجوی امثال ایرانی در نظم عربی؛ دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، سال اول، شماره2،صص69-96.

فرزاد، عبدالحسین(1384)؛ نقد و بررسی اندیشه خردگرایی و آزاداندیشی در شعر متنبّی شاعر عرب و ناصرخسرو قبادیانی؛ پژوهشگاه علوم انسانی، شماره 45-46، صص73-86.

کرباسیان، ملیحه(1384)؛ میراث ایران باستان در روشنایی نامه ناصرخسرو؛ مجله نامه انجمن، شماره 17، صص118-132.

مشتاق مهر، رحمان(1377)؛ نقد شعر غنایی و غزل از دیدگاه ناصرخسرو؛ کیهان اندیشه، صص137-152.

مشرف، مریم(1387)؛ نظریه تعلیمی ناصرخسرو در مثنوی روشنایی نامه؛ مجله گوهر گویا، شماره 5، صص61-84.

نظری، جلیل(1384)؛ جهان بینی ناصرخسرو؛ مجله علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، ویژه نامه زبان و ادبیات فارسی، دوره بیست و دوم، شماره سوم، پیاپی44، صص185-201.