چالش چندهمسری در گفتمان فکری مدرن؛ بررسی خوانش‏ های عصری از آیه نساء/3 با تأکید بر المنار، المیزان و مِن وحی القرآن

فصلنامه مطالعات قرآنی

مقاله 5، دوره 13، شماره 52، دی 1401، صفحه 65-88   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/qsf.2023.1943648.2702

نویسندگان

سید محمود طیب حسینی¹؛ محمدحسن شیرزاد^{* 2}؛ محمدحسین شیرزاد²

¹دانشیار گروه قرآن ‏پژوهی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ایران

²دکترای علوم قرآن و حدیث، دانشگاه امام صادق (ع)، تهران، ایران

چکیده

یکی از مهمترین آیات قرآن کریم که در انتقال به دوره مدرن، نوعی از نابرابری جنسیتی میان مردان و زنان را به اذهان متبادر ساخته، آیه شریفه نساء/3 است که بر مبنای آن، مردان اجازه یافته ‏اند که مشروط به رعایت عدالت، تا چهار زن را به همسری بگیرند. در حالی که مفسرانِ سده ‏های متقدم و میانه‏ ی هجری به یادکرد از حکم شرع مبنی بر جواز چندهمسری بسنده کرده و همتشان را مصروفِ پاره ‏ای از مباحث زبانی- ادبی در پیرامونِ آیه شریفه ساخته ‏اند، با گذار به دوره معاصر و پیداییِ مجموعه ‏ای از پرسش ‏ها و شبهات نوظهور عصری، نسلی جدید از مفسران را شاهدیم که با فاصله گرفتن از سنت ‏های تفسیری، به ارائه خوانش‏ هایی توجیه ‏پذیر متناسب با شرایط و اقتضائاتِ زمانه روی آورده‏ اند. در این پژوهش تلاش می‏ شود با تمرکز بر تفاسیر المنار، المیزان و مِن وحی القرآن، تغییرِ رویه ‏یِ مفسران در مواجهه با آیه شریفه نساء/3 در انتقال به دوره معاصر تحلیل شود. این مطالعه نشان می‏ دهد در حالی که عبده، طباطبایی و فضل‏ الله از اصلِ تشریعِ تعدد زوجات در دین مبین اسلام جانب‏داری می‏ کنند، شیخ محمد عبده با اثرپذیری از تفکرات نواعتزالی، از تداومِ عمل به آن در مصرِ معاصر نهی می ‏نماید تا تفسیری سازوارتر با انتظارات و علایق مخاطبانِ دوره مدرن ارائه کرده باشد.

کلیدواژه‌ها

تعدد زوجات؛ تفسیر تطبیقی؛ شیخ محمد عبده؛ علامه طباطبایی؛ علامه فضل&rlm؛ الله

مراجع

قرآن کریم. 1415ق، ترجمه محمدمهدی فولادوند، قم: دار القرآن الکریم.

آل سعدی، عبدالرحمان بن ناصر. 1408ق، تیسیر الکریم الرحمان فی تفسیر کلام المنان، بیروت: مکتبة النهضة العربیة.

ابن عجیبه، احمد بن محمد. 1419ق، البحر المدید فی تفسیر القرآن المجید، قاهره: حسن عباس زکی.

ابن کثیر، اسماعیل بن عمر. 1419ق، تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دار الکتب العلمیة.

ابوحیان اندلسی، محمد بن یوسف. 1420ق، البحر المحیط فی التفسیر، بیروت: دار الفکر.

ابولیث سمرقندی، نصر بن محمد. 1416ق، بحر العلوم، بیروت: دار الفکر.

امین، قاسم. 2012م، تحریر المرأة، قاهره: مؤسسة هنداوی للتعلیم و الثقافة.

بانو امین اصفهانی، سیده نصرت. 1361ش، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، تهران: نهضت زنان مسلمان.

بغوی، حسین بن مسعود. 1420ق، معالم التنزیل، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

بلاغی، محمدجواد. 1420ق، آلاء الرحمان فی تفسیر القرآن، قم: بنیاد بعثت.

بیضاوی، عبدالله بن عمر. 1418ق، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

پاکتچی، احمد. 1391ش، روش تحقیق با تکیه بر حوزه علوم قرآن و حدیث، تهران: دانشگاه امام صادق^(ع).

پاکتچی، احمد. 1395ش، تاریخ تفسیر قرآن کریم، تهران: دانشگاه امام صادق^(ع).

پانی‏پَتی، ثناءالله. 1412ق، التفسیر المظهری، کویتة: مکتبة رشدیة.

توانا، اکرم. 1392ش، بررسی آیات حقوق زن در تفاسیر مفاتیح الغیب و المنار، پایان‏نامه کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه خوارزمی.

جعفری، یعقوب. 1376ش، تفسیر کوثر، قم: هجرت.

جلیلی، سید هدایت و عسگری، انسیه. 1393ش، «تفسیر مقارن/ تطبیقی؛ فرازبانی لغزان و لرزان»، پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، شمـ4، صص67-84.

جوادی آملی، عبدالله. 1389ش، تسنیم، قم: مرکز نشر اسراء.

حجازی، محمد محمود. 1413ق، التفسیر الواضح، بیروت: دار الجیل الجدید.

حسینی‏تبار، سید جواد. 1392ش، بررسی تطبیقی دفاع المیزان و المنار از احکام متفاوت اجتماعی مرد و زن در اسلام، رساله دکتری مدرسی معارف اسلامی، دانشگاه قرآن و حدیث.

حسینی شیرازی، سید محمد. 1424ق، تقریب القرآن إلی الأذهان، بیروت: دار العلوم.

حسینی همدانی، سید محمد. 1404ق، انوار درخشان در تفسیر قرآن، تهران: کتابفروشی لطفی.

حویزی، عبدعلی بن جمعه. 1415ق، تفسیر نور الثقلین، قم: انتشارات اسماعیلیان.

خالدی، صلاح عبدالفتاح. 1433ق، التفسیر الموضوعی بین النظریة و التطبیق، اردن: دار النفائس.

خطیب، عبدالکریم. 1424ق، التفسیر القرآنی للقرآن، بیروت: دار الفکر العربی.

دروزه، محمد عزت. 1383ق، التفسیر الحدیث، قاهره: دار إحیاء الکتب العربیة.

رضا، محمد رشید. 1404ق، حقوق النساء فی الإسلام و حظهنّ من الإصلاح المحمدی العام، بیروت/ دمشق: المکتب الإسلامی.

رضا، محمد رشید. 1990م، المنار، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب.

رومی، فهد بن عبدالرحمان. 1403ق، منهج المدرسة العقلیة الحدیثة فی التفسیر، ریاض: مؤسسة الرسالة.

رومی، فهد بن عبدالرحمان. 1419ق، بحوث فی أصول التفسیر و مناهجه، ریاض: مکتبة التوبة.

ریویر، کلود. 1390ش، درآمدی بر انسان‏شناسی، ترجمه ناصر فکوهی، تهران: نشر نی.

زحیلی، وهبة بن مصطفی. 1418ق، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، بیروت/ دمشق: دار الفکر/ دار الفکر المعاصر.

زمخشری، محمود بن عمر. 1407ق، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: دار الکتاب العربی.

سبزواری، محمد بن حبیب‏الله. 1406ق، الجدید فی تفسیر القرآن المجید، بیروت: دار التعارف للمطبوعات.

سورآبادی، عتیق بن محمد. 1380ش، تفسیر سورآبادی، تهران: فرهنگ نشر نو.

سید بن قطب. 1412ق، فی ظلال القرآن، بیروت: دار الشروق.

شبر، سید عبدالله. 1407ق، الجوهر الثمین فی تفسیر الکتاب المبین، کویت: مکتبة الألفین.

شوکانی، محمد بن علی. 1414ق، فتح القدیر، دمشق/ بیروت: دار ابن کثیر/ دار الکلم الطیب.

شیبانی، محمد بن حسن. 1413ق، نهج البیان عن کشف معانی القرآن، تهران، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی.

صادقی تهرانی، محمد. 1365ش، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، قم: انتشارات فرهنگ اسلامی.

طباطبایی، سید محمدحسین. 1417ق، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی.

طبرسی، احمد بن علی. 1403ق، الاحتجاج علی أهل اللجاج، مشهد: نشر مرتضی.

طبری، محمد بن جریر. 1412ق، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار المعرفة.

طوسی، محمد بن حسن. بی‏تا، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

طیب، سید عبدالحسین. 1378ش، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات اسلام.

طیب‏حسینی، سید محمود. 1389ش، «تفسیر تطبیقی»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج8، قم: بوستان کتاب.

عسکری خانقاه، اصغر و کمالی، محمدشریف. 1378ش، انسان‏شناسی عمومی، تهران: سمت.

عفیفی، عبدالله. 1352ق، المرأة العربیة فی جاهلیتها و إسلامها، المدینة: مکتبة الثقافة.

فاضل جواد، جواد بن سعید کاظمی. 1365ش، مسالک الأفهام إلی آیات الأحکام، تهران: کتابفروشی مرتضوی.

فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله. 1419ق، کنز العرفان فی فقه القرآن، قم: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی.

فخر رازی، محمد بن عمر. 1420ق، مفاتیح الغیب، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

فضل‏الله، سید محمدحسین. 1417ق، قراءة جدیدة لفقه المرأة الحقوقی، بیروت: دار الثقلین.

فضل‏الله، سید محمدحسین. 1418ق، دنیا المرأة، بیروت: دار الملاک.

فضل‏الله، سید محمدحسین. 1419ق، مِن وحی القرآن، بیروت: دار الملاک.

فضل‏الله، سید محمدحسین. 1425ق، تأملات إسلامیة حول المرأة، بیروت: دار الملاک.

فیض کاشانی، محمد بن مرتضی. 1415ق، تفسیر الصافی، تهران: مکتبة الصدر.

قاسمی، جمال الدین. 1418ق، محاسن التأویل، بیروت: دار الکتب العلمیة.

قرشی، سید علی اکبر. 1371ش، تفسیر احسن الحدیث، تهران: بنیاد بعثت.

قرطبی، محمد بن احمد. 1364ش، الجامع لأحکام القرآن، تهران: انتشارات ناصرخسرو.

قطب راوندی، سعید بن هبةالله. 1405ق، فقه القرآن، قم: کتابخانه آیت‏الله مرعشی نجفی.

کاشانی، محمد بن مرتضی. 1410ق، تفسیر المعین، قم: کتابخانه آیت‏الله مرعشی نجفی.

کرمی، محمد. 1402ق، التفسیر لکتاب الله المنیر، قم: چاپخانه علمیه.

کومی، احمد سید. 1402ق، التفسیر الموضوعی للقرآن الکریم، قاهره: دار الهدی.

گازر، حسین بن حسن. 1377ش، جلاء الأذهان و جلاء الأحزان، تهران: دانشگاه تهران.

گلی، جواد و یوسفیان، حسن. 1389ش، «جریان‏شناسی نومعتزله»، معرفت کلامی، سـ1، شمـ3، صص115-142.

گنابادی، محمد. 1408ق، بیان السعادة فی مقامات العبادة، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.

محتسب، عبدالمجید عبدالسلام. 1402ق، اتجاهات التفسیر فی العصر الراهن، عمان: منشورات مکتبة النهضة الإسلامیة.

مراغی، احمد مصطفی. 1985م، تفسیر المراغی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

مسلم، مصطفی. 1426ق، مباحث فی التفسیر الموضوعی، دمشق: دار القلم.

مطهری، مرتضی. 1385ش، نظام حقوق زن در اسلام، تهران: انتشارات صدرا.

مقدس اردبیلی، احمد بن محمد. 1386ق، زبدة البیان فی أحکام القرآن، تهران: کتابفروشی مرتضوی.

مکارم شیرازی، ناصر و دیگران. 1374ش، تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الإسلامیة.

ملا حویش آل غازی، عبدالقادر. 1382ق، بیان المعانی علی حسب ترتیب النزول، دمشق: مطبعة الترقی.

ملایوسفی، مجید و رضایی مستقیم، رضا. 1393ش، «نگاهی به نظریه اصلاح نژاد فرانسیس گالتُن»، پژوهش‏های علم و دین، سـ5، شمـ9، صص91-114.

منوچهریان، مهرانگیز. 1342ش، انتقاد قوانین اساسی و مدنی و کیفری ایران از نظر حقوق زن، تهران: سازمان داوطلبان حمایت خانواده.

موسوی سبزواری، سید عبدالأعلی. 1409ق، مواهب الرحمان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسة أهل البیت^(ع).

میراحمدی، عبدالله. 1397ش، «بازخوانی اندیشه‏های نواعتزالی محمد عبده»، عقل و دین، سـ10، شمـ19، صص25-50.

میرزا خسروانی، علی‏رضا. 1390ق، تفسیر خسروی، تهران: انتشارات اسلامیه.

نجارزادگان، فتح الله. 1383ش، تفسیر تطبیقی، قم: مرکز جهانی علوم اسلامی.

نجفی، محمدجواد. 1398ق، تفسیر آسان، تهران: انتشارات اسلامیه.

نصیری، کبری. 1393ش، مقایسه تطبیقی نظر مفسران المیزان و احسن الحدیث درباره حقوق و نقش‏های اجتماعی زنان، پایان‏نامه کارشناسی ارشد مطالعات زنان، دانشگاه شهید باهنر کرمان.

نظام اعرج، حسن بن محمد. 1416ق، غرائب القرآن و رغائب الفرقان، بیروت: دار الکتب العلمیة.

نووی، محمد بن عمر. 1417ق، مراح لبید لکشف معنی القرآن المجید، بیروت: دار الکتب العلمیة.

ویسی، محمود. 1391ش، «روش شیخ محمد عبده در تفسیر مسائل اجتماعی و فقهی قرآن»، فروغ وحدت، سـ8، شمـ29، صص47-51.

Morgan, Lewis Henry. 1877, Ancient Society: Researches in the Lines of Human Progress from Savagery through Barbarism to Civilization, New York: World Publishing.

Wadud, Amina. 1999, Qur'an and Woman: Rereading the Sacred Text from a Woman's Perspective, Oxford: Oxford University Press.