تحلیل رفتار بودجه‌ریزی ذهنی خانوارها براساس تئوری رفتار برنامه‌ریزی شده

اقتصاد مالی

دوره 16، شماره 61، دی 1401، صفحه 195-222   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/fed.2023.698849

نویسنده

محمد نظری پور^*

گروه حسابداری، دانشگاه حضرت معصومه (س)، قم، ایران

چکیده

چکیده
بودجه­ریزی ذهنی از جمله موضوعات حوزه اقتصاد رفتاری بوده و بر جنبه­های روانشناسی حسابداری مالی تاکید دارد. بودجه­ریزی ذهنی می­تواند نقش بسزائی در مدیریت مالی شخصی داشته باشد. هدف پژوهش حاضر تحلیل رفتار بودجه­ریزی ذهنی خانوارها براساس رویکرد تئوری رفتار برنامه­ریزی شده است. پژوهش حاضر برحسب روش انجام کار توصیفی و از نوع پیمایشی و به لحاظ هدف کاربردی است. جامعه آماری پژوهش حاضر خانوارهای استان کردستان بودند که به روش نمونه­گیری در دسترس انتخاب شدند. در پژوهش حاضر از پرسشنامه برای گردآوری داده­های مورد نیاز استفاده شده است. روایی محتوایی پرسشنامه با نظر پانلی از متخصصان و کارشناسان تایید شد. به­منظور بررسی روایی سازه (شامل روایی همگرا و واگرا) و پایایی ابزار تحقیق (پایایی مرکب و میانگین واریانس استخراج شده) و برآورد مدل اندازه­گیری پژوهش از تحلیل عاملی اکتشافی و تاییدی از طریق نرم­افزارهای SPSS نسخه 26 و AMOS نسخه 24 استفاده شده است. از مدل­سازی معادلات ساختاری برای آزمون فرضیات استفاده شده است. تحلیل عاملی اکتشافی منجر به کشف پنج عامل (نگرش، هنجارهای ذهنی، کنترل رفتاری ادراک شده، قصد بودجه­ریزی ذهنی و رفتار بودجه­ریزی ذهنی) از 21 مولفه مورد مطالعه گردید. این پنج عامل جمعاً قادر به تبیین 63 درصد از واریانس کل بودند. تحلیل عاملی تاییدی تعداد عامل­ها و بارهای عاملی متغیرها را تایید کرد. هر پنج فرضیه پژوهش تایید شدند. میزان تاثیرپذیری متغیر قصد بودجه­ریزی ذهنی از سایر متغیرها به­ترتیب اهمیت عبارت بود از: نگرش، کنترل رفتاری ادراک شده و هنجارهای ذهنی. بعلاوه، اثر متغیرهای جمعیت­شناختی جنسیت، سن، تحصیلات، تاهل، اشتغال، درآمد و تجربه کاری نیز به­عنوان متغیرهای تعدیل­گر در ارزیابی مدنظر قرار گرفتند. برای نمونه وضعیت متغیرهای نگرش، هنجارهای ذهنی و رفتار بودجه­ریزی ذهنی در میان سنین مختلف متفاوت بود. نتایج پژوهش حاضر نشان داد بودجه­ریزی ذهنی می­تواند موجبات توسعه و تقویت رفتار مالی خانوارها را فراهم نماید.
 

کلیدواژه‌ها

واژه‌های کلیدی: قصد بودجه‌ریزی ذهنی؛ رفتار بودجه‌ریزی ذهنی؛ تئوری رفتار برنامه‌ریزی شده

اصل مقاله

تحلیل رفتار بودجه­ریزی ذهنی خانوارها براساس تئوری رفتار برنامه­ریزی شده

 

تاریخ دریافت: 26/07/1401                  تاریخ پذیرش: 28/09/1401

محمد نظری­ پور*[1]

 

چکیده

بودجه­ریزی ذهنی از جمله موضوعات حوزه اقتصاد رفتاری بوده و بر جنبه­های روانشناسی حسابداری مالی تاکید دارد. بودجه­ریزی ذهنی می­تواند نقش بسزائی در مدیریت مالی شخصی داشته باشد. هدف پژوهش حاضر تحلیل رفتار بودجه­ریزی ذهنی خانوارها براساس رویکرد تئوری رفتار برنامه­ریزی شده است. پژوهش حاضر برحسب روش انجام کار توصیفی و از نوع پیمایشی و به لحاظ هدف کاربردی است. جامعه آماری پژوهش حاضر خانوارهای استان کردستان بودند که به روش نمونه­گیری در دسترس انتخاب شدند. در پژوهش حاضر از پرسشنامه برای گردآوری داده­های مورد نیاز استفاده شده است. روایی محتوایی پرسشنامه با نظر پانلی از متخصصان و کارشناسان تایید شد. به­منظور بررسی روایی سازه (شامل روایی همگرا و واگرا) و پایایی ابزار تحقیق (پایایی مرکب و میانگین واریانس استخراج شده) و برآورد مدل اندازه­گیری پژوهش از تحلیل عاملی اکتشافی و تاییدی از طریق نرم­افزارهای SPSS نسخه 26 و AMOS نسخه 24 استفاده شده است. از مدل­سازی معادلات ساختاری برای آزمون فرضیات استفاده شده است. تحلیل عاملی اکتشافی منجر به کشف پنج عامل (نگرش، هنجارهای ذهنی، کنترل رفتاری ادراک شده، قصد بودجه­ریزی ذهنی و رفتار بودجه­ریزی ذهنی) از 21 مولفه مورد مطالعه گردید. این پنج عامل جمعاً قادر به تبیین 63 درصد از واریانس کل بودند. تحلیل عاملی تاییدی تعداد عامل­ها و بارهای عاملی متغیرها را تایید کرد. هر پنج فرضیه پژوهش تایید شدند. میزان تاثیرپذیری متغیر قصد بودجه­ریزی ذهنی از سایر متغیرها به­ترتیب اهمیت عبارت بود از: نگرش، کنترل رفتاری ادراک شده و هنجارهای ذهنی. بعلاوه، اثر متغیرهای جمعیت­شناختی جنسیت، سن، تحصیلات، تاهل، اشتغال، درآمد و تجربه کاری نیز به­عنوان متغیرهای تعدیل­گر در ارزیابی مدنظر قرار گرفتند. برای نمونه وضعیت متغیرهای نگرش، هنجارهای ذهنی و رفتار بودجه­ریزی ذهنی در میان سنین مختلف متفاوت بود. نتایج پژوهش حاضر نشان داد بودجه­ریزی ذهنی می­تواند موجبات توسعه و تقویت رفتار مالی خانوارها را فراهم نماید.

 

واژه‌های کلیدی: قصد بودجه‌ریزی ذهنی، رفتار بودجه­ریزی ذهنی، تئوری رفتار برنامه­ریزی شده.

طبقه بندی JEL : D10, D91, G59, M50‎

1- مقدمه

خانواده به­عنوان یک واحد کوچک از اجتماع، نقش بسزائی در رشد و توسعه اقتصادی جامعه داشته و لذا تصمیمات آن علاوه بر اثرگذاری بر زندگی شخصی، بر زندگی اجتماعی نیز اثرگذار است. از جمله دغدغه­های هر خانواده­ای توانایی برقراری توازن بین درآمدها و مخارج می­باشد (لیچنر و همکاران^[2]، 2022). بودجه به­عنوان یک ابزار مالی کارآمد، از طریق اثرگذاری بر تصمیمات مالی خانوارها، می­تواند خطرات ناشی از اتخاذ تصمیمات مالی نامناسب را به­حداقل ممکن برساند. نقش تامین مالی رفتاری^[3] در این فرایند غیرقابل انکار است (سوفیا و ریاندونو^[4]، 2019). زیرا این تکنیک موضوعات مالی را از طریق روانشناسی اقتصادی و شناختی مورد مطالعه و بررسی قرار می­دهد (پمپیان^[5]، 2006).

حسابداری ذهنی از جمله الزامات تامین مالی رفتاری بوده که به­طور همزمان می­تواند الف) اثرات رفتار انسان بر شکل­گیری مدل­های حسابداری و ب) اثرات مدل­های حسابداری طراحی شده بر رفتار انسان، را مورد مطالعه و بررسی قرار دهد (حبیبه و همکاران، 2018). بودجه­ریزی ذهنی با حسابداری ذهنی سازگار بوده و بیانگر نحوه استفاده افراد از منابع مشخص شده (برچسب­گذاری شده) می­باشد. بطور کلی، بودجه­ریزی ذهنی بیانگر تمایلات افراد در خصوص نحوه طبقه­بندی موضوعات مالی مورد علاقه براساس ملاک­های ذهنی همچون نوع منبع مالی و همچنین اهداف مرتبط با استفاده از درآمد است (هوک^[6]، 2017). افراد عموماً به­صورت ذهنی اقدام به اختصاص بودجه به هر گروه از هزینه­ها می­نمایند. برای مثال افراد به­صورت ذهنی اقدام به تفکیک بودجه هفتگی مواد غذایی از بودجه هفتگی سرگرمی و تفریحات و یا بودجه ماهانه پوشاک می­نمایند (هیث و سول^[7]، 1996).  مثال فوق به­عنوان یک مقوله حسابداری ذهنی نشان می­دهد که بودجه­ریزی ذهنی ارتباط تنگاتنگی با اهداف پس­انداز و خرج پول دارد (آنتونیس، دی­گروت و وان­رای^[8]، 2011). بودجه­ریزی ذهنی علاوه بر کدگذاری، طبقه­بندی و ارزیابی تصمیمات مالی قادر به ردیابی حسابهای مرتبط با هزینه­های مختلف نیز می­باشد (پمپیان، 2006). افراد عموماً به­صورت ذهنی اقدام به تدوین بودجه­های خود در قالب حسابهای مشخص نموده و سپس مخارج خود را براساس این بودجه­ها مصرف می­کنند (آنتونیس و دی­گروت، 2022).   

به دو دلیل بودجه­ریزی ذهنی می­تواند برای خانوارها مهم باشد. (1) بودجه­ریزی ذهنی می­تواند به افراد در مدیریت خریدهای پیش­بینی نشده و همچنین کنترل هزینه­ها و اجتناب از استقراض کمک نماید (هوتوم^[9]، 2020). (2) بودجه­ریزی ذهنی می­تواند مشوق خانوارها در امر پس­انداز باشد. به اعتقاد تالر (1999) حتی افراد کم درآمد نیز می­توانند از طریق بودجه­ریزی ذهنی اقدام به پس­انداز نمایند.

مطالعه بودجه­ریزی ذهنی می­تواند به افراد در کاهش نارسایی­های شناختی کمک نماید. همچنین درک هرچه بهتر موضوعاتی همچون اقتصاد رفتاری و سوگیری­های شناختی نقش موثری در کاهش نارسایی­های شناختی دارند (ال­گاکا و ما^[10]، 2020). بنابراین پژوهش در خصوص بودجه­ریزی ذهنی می­تواند منجر به بهبود رفاه ذهنی و خوشبختی افراد گردد. براساس ادبیات موجود، بودجه­ریزی ذهنی می­تواند بر قضاوت و تصمیم­گیری افراد موثر واقع گردد. اگر در یک دوره مالی مشخص بودجه یک مورد خاص تمام شود، آنگاه افراد تصمیم می­گیرند که در آن خصوص هزینه کمتری داشته باشند (هیث و سول، 1996). 

ادبیات مرتبط با بودجه­ریزی ذهنی شامل نحوه ارتباط این موضوع با بودجه خانوارها بوده، اما شامل عوامل رفتاری موثر بر بودجه­ریزی ذهنی نمی­گردد. بنابراین پژوهش حاضر تلاش دارد تا رفتار بودجه­ریزی ذهنی خانوارها را براساس تئوری رفتار برنامه­ریزی شده^[11] مورد مطالعه و بررسی قرار دهد. بودجه­ریزی ذهنی ارتباط تنگاتنگی با مدیریت مالی افراد دارد؛ چرا که می­تواند تاثیر بسزائی بر توانمندی مالی افراد داشته باشد (آنتونیس، دی­گروت و وان­رای، 2011). در ادامه قبل از بررسی عوامل موثر بر رفتار بودجه­ریزی ذهنی، تئوری رفتار برنامه­ریزی شده مورد اشاره قرار می­گیرد. همچنین پژوهش حاضر تلاش دارد تا از طریق پاسخگویی به این سوال که آیا تئوری رفتار برنامه­ریزی اصلاح شده می­تواند باعث تبیین هرچه بهتر رفتار بودجه­ریزی ذهنی گردد، باعث تقویت ادبیات پژوهش گردد. پس از ارائه فرضیه­ها نوبت به تشریح ابزار جمع­آوری داده­ها و نتایج حاصله می­رسد. در نهایت نتیجه­گیری و پیشنهادات می­رسد.

 

2- مبانی نظری و تدوین فرضیه­های پژوهش

2-1- تئوری رفتار برنامه­ریزی شده

تئوری رفتار برنامه­ریزی شده یک مدل کاملاً کاربردی بوده که می­تواند در درک هرچه بهتر نحوه و چرایی تغییر رفتار افراد موثر واقع گردد. در این مدل فرض می­شود رفتار افراد برنامه­ریزی شده است و لذا رفتار آگاهانه آنان مورد پیش­بینی قرار می­گیرد (آجزن، 1991). تئوری رفتار برنامه­ریزی شده همراستای تئوری اقدام منطقی^[12] می­باشد. این دو تئوری بر این فرض استوار هستند که افراد از طریق ارزیابی اطلاعات در دسترس اقدام به اتخاذ تصمیمات منطقی و مستدل می­نمایند (آجزن و فیش­بین^[13]، 1980). طبق تئوری رفتار برنامه­ریزی شده قصد رفتاری^[14] بهترین راه برای پیش­بینی و تبیین رفتاری افراد است؛ زیرا هرچه انگیزه افراد برای درگیر شدن در رفتار بیشتر باشد، عملکرد او نیز ارتقاء می­یابد (دینگ و همکاران، 2022). قصد رفتاری توسط سه عامل نگرش فرد به رفتار، هنجارهای ذهنی و کنترل رفتاری ادراک‌شده تعیین می‌شود. نگرش فرد نسبت به رفتار، متاثر از باورهای رفتاری بوده و بیانگر احساس­های مثبت و یا منفی او در خصوص انجام رفتار هدف می­باشد. هنجارهای ذهنی بیانگر فشار اجتماعی درک شده از سوی فرد برای انجام و یا عدم انجام رفتار هدف است. افراد غالبا اقدامات خود را بر اساس ادراکات­شان از آنچه که دیگران (دوستان، خانواده، همکاران و غیره) فکر می­کنند، تنظیم می­کنند. قصد آنان برای پذیرش رفتار، بالقوه تحت تاثیر افرادی است که روابط نزدیک با آنان دارند. کنترل رفتاری ادراک‌شده، به آسانی یا سختی درک شده مرتبط با انجام رفتار اشاره دارد (آجزن و مادِن، 1986).

از تئوری رفتار برنامه­ریزی شده برای پیش­بینی مجموعه­ای از رفتارها استفاده می­شود. جدول شماره (1) بیانگر برخی از مطالعاتی است که بر نقش تئوری رفتار برنامه­ریزی شده در پیش­بینی رفتار مالی اشاره دارند. 

 

جدول شماره (1): خلاصه ادبیات مرتبط با کاربرد تئوری رفتار برنامه­ریزی شده

حوزه مورد مطالعه	محقق(محققان)	حوزه مورد مطالعه	محقق(محققان)
توریسم	پان و ترونگ[15] (2018)	رفتار زیست محیطی	کیم، نِجی­تی و هانسر[16] (2013)
بانکداری اسلامی	کاشف، زرکادا و رامایا[17] (2018)	رفتار کارآفرینانه	کاوتونِن، وِن­گالدرِن و فینک[18] (2015)
رفتار سوداگرانه	مارتین و همکاران (2010)	آموزش	ساتر و پالسون[19] (2017)
شبکه­های اجتماعی	طارق و همکاران (2017)	کیفیت خدمات	شهید اقبال، ال­حسن و حبیبه (2018)
فعالیتهای فیزیکی	بروکز و همکاران (2017)	بازیهای کامپیوتری	الزهرانی و همکاران (2017)

منبع : یافته های پژوهشگر

 

علی­رغم گستردگی ادبیات مرتبط با کاربرد تئوری رفتار برنامه­ریزی شده در بسیاری از حوزه­ها، اما ادبیات مرتبط با کاربرد این تئوری در خصوص پیش­بینی رفتار بودجه­ریزی ذهنی افراد بسیار ضعیف است. بنابراین پژوهش حاضر تلاش دارد رفتار بودجه­ریزی ذهنی خانوارها را با استفاده از تئوری رفتار برنامه­ریزی شده مورد مطالعه و بررسی قرار دهد.

 

2-2- بودجه­ریزی ذهنی افراد

بودجه­ریزی ذهنی منتج از حسابداری ذهنی است. حسابداری ذهنی به معنای تفکیک روانشناختی دسته­های اقتصادی است (آنتونیس، دی­گروت و وان­رای، 2011). این مورد در خصوص بودجه­ریزی ذهنی بدان معناست که ممکن است افراد بودجه خود را به چندین حساب ذهنی مختلف تخصیص دهند (تالر، 1999).  به اعتقاد تالر و شِفرین (1981) حسابداری ذهنی به افراد کمک می­کند تا بتوانند با استفاده از مجموعه الگوهایی هزینه­های خود را در چارچوب بودجه از پیش تعیین شده انجام دهند. بودجه­ریزی ذهنی یکی از این الگوهاست. سایر الگوها عبارتند از: ویرایش ذهنی^[20] (برای مثال اگر فردی در دو نوع سهام سرمایه­گذاری نموده و عایدی سهام الف 600  ریال زیان و عایدی سهام ب 1000 ریال سود باشد، اظهار می­دارد که سود سرمایه­گذاری­اش 400 ریال است)، کنارگذاری مبلغی مشخص برای هدفی معین^[21]، برچسب­گذاری (اولویت­بندی) درآمدها و دارایی­ها، طبقه­بندی سودها و زیان­ها.

بودجه­ریزی ذهنی بیانگر نحوه برچسب­گذاری هزینه­ها و پس­اندازها می­باشد (آنتونیس، دی­گروت و وان­رای، 2011). بودجه­ریزی ذهنی ممکن است هم شامل منبع پول و هم شامل مصرف پول گردد (تالر، 1999). تئوری بودجه­ریزی ذهنی از سوی (هیث و سول، 1996) در خصوص هزینه­ها مطرح گردید. به اعتقاد آنان بودجه­ریزی ذهنی شامل دو بخش تدوین بودجه و ردیابی هزینه براساس بودجه می­باشد. 

تدوین بودجه: خانوارها معمولاً قبل از انجام هرگونه خرید بودجه­ای را برای دسته­های معینی از نیازهایشان اختصاص می­دهند (گالپرتی، 2019). این مورد عمدتاً به­دلیل خودکنترلی است (هیث و سول، 1996). خودکنترلی معمولاً زمانی اتفاق می­افتد که افراد منافع بلندمدت را بر منافع کوتاه­مدت ترجیح می­دهند. نقطه مقابل خودکنترلی ولخرجی (افراط) بوده که می­تواند دارای پیامدهای مخربی باشد (لاران، 2020). برای مثال خریدن یک غذای فست­فودی و نخریدن مواد غذائی مغذی از فروشگاه جهت تهیه یک وعده غذایی سالم می­تواند مصداقی از ولخرجی باشد. تهیه بودجه می­تواند میزان ولخرجی افراد را کاهش و در مقابل میزان خودکنترلی آنان را افزایش دهد (لاران، 2020).

برای کارآمدی هرچه بیشتر، بهتر است بودجه انعطاف­پذیر نباشد. بدین معنی هر وقت که افراد اراده کنند نباید بتوانند بودجه خود را تغییر دهند. اینگونه انعطاف­ناپذیری بر رفتار افراد تاثیرگذار است؛ زیرا وقتی بودجه یک دسته خاصی به اتمام می­رسد، دیگر آنان هیچ هزینه­ای را در این خصوص متقبل نمی­شوند. برای مثال اگر بودجه دسته پوشاک تمام شده باشد فرد دیگر به خود اجازه نمی­دهد که از محل بودجه دسته دیگر (مثلاً تفریحات) اقدام به خرید لباس جدید نماید. 

به اعتقاد تالر (1990) انعطاف­پذیری پول در سطح بالایی قرار داشته بدین معنی که اختصاص یک برچسب مشخص به پول سخت بوده، چرا که افراد به­راحتی می­توانند از بودجه کل­شان برای هر موردی هزینه نمایند. البته این مورد برخلاف بودجه­ریزی ذهنی است. همچنین اختصاص بودجه کم و یا زیاد به یک دسته خاص می­تواند باعث خرج کمتر و یا بیشتر از حد در آن مورد گردد. اختصاص یک مبلغ مشخص برای هر دسته از هزینه­ها کار بسیار مشکلی است. بنابراین، این احتمال وجود دارد که افراد مبالغ زیادی را برای چیزهایی که ضروری نیستند صرف نمایند و بالعکس (هیث و سول، 1996).

ردیابی هزینه­ها براساس بودجه تدوین شده: انجام هزینه­ها براساس بودجه از پیش تعیین شده مستلزم توجه به دو مورد زیر است: (1) ادراک هزینه (هیث و سول، 1996)؛ برای مثال ممکن است دانشجویی در دانشگاه 500 تومان برای یک فنجان چای صرف نماید؛ از آنجایی­که این هزینه برای او ناچیز بوده و لذا دیگر به آن فکر ننموده و به نوعی این هزینه نادیده گرفته می­شود. (2) هزینه باید طبق بودجه از پیش تعیین شده خرج گردد (هیث و سول، 1996)؛ بدین معنی­که بودجه پوشاک باید به پوشاک و نه تفریحات اختصاص یابد. 

بودجه­ریزی ذهنی یک جنبه دیگر به­نام ارزیابی دارد. ارزیابی به چگونگی بررسی حسابها اشاره دارد. افراد می­توانند حسابهای خود را به­صورت دوره­ای (روزانه، هفتگی، ماهانه، سالانه) بررسی نمایند (یانگ، 2019). زمان ارزیابی بین افراد می­تواند متفاوت باشد. بدیهی است افراد کم­دآرمد تمایل دارند که حسابهای خود را در دوره­های زمانی کوتاه­تر (هفتگی یا ماهانه) بررسی نمایند. در مقابل ، افراد پردرآمد تمایل دارند که حساب­های خود را در بازه­های زمانی طولانی­تر (سالانه) ارزیابی کنند.

 

2-3- نگرش نسبت به بودجه­ریزی ذهنی و قصد بودجه­ریزی ذهنی

نگرش یک جزء مهمی از تئوری عمل منطقی^[22] (فیش­بین و آجزن (1975) و تئوری رفتار برنامه­ریزی شده (آجزن، 1985) است. نگرش بطور مستقیم قادر به پیش­بینی قصد و بطور غیرمستقیم قادر به پیش­بینی رفتار می­باشد (فیش­بین و آجزن (1975). نگرش را می­توان به دو بخش نگرش نسبت به یک شی و نگرش نسبت به یک رفتار خاص طبقه­بندی نمود. نگرش نسبت به شی تابعی از اعتقادات فرد نسبت به شی و همچنین ارزیابی ضمنی او از اعتقادات­اش می­باشد. نگرش نسبت به رفتار تابعی از پیامدهای ادراک شده از انجام رفتار مورد علاقه و همچنین ارزیابی ذهنی فرد از آن پیامدها می­باشد (صبری و همکاران، 2020). 

نگرش را می­توان درجه­ای از احساسات مثبت و یا منفی فرد نسبت به یک موضوع خاص و یا نسبت به قصد اجرای یک رفتار خاص تلقی نمود (آجزن و فیش­بین، 2000). در مقابل، قصد دستورالعمل­های تدوین شده از سوی فرد برای رفتار به یک شیوه خاص می­باشد (تریاندیس^[23]، 1980). درخصوص بودجه­ریزی ذهنی، اگر نگرش مثبتی نسبت به بودجه­ها وجود داشته باشد در آن­صورت نگرش مثبت­تری نسبت به ایجاد بودجه­های ذهنی ایجاد خواهد شد. در این صورت احتمال قصد و اجرای یک رفتار خاص افزایش می­یابد. 

در خصوص بودجه­ریزی ذهنی اطمینان از وجود یک رابطه باثبات بین نگرش و قصد بسیار مهم است؛ زیرا زمانی مدخلات رفتاری بودجه­ریزی ذهنی شکل می­گیرد که دستکاری نگرش بیشترین تاثیر را بر قصد داشته باشد. نتایج پژوهشهای آجزن و فیش­بین (2000)، طارق و همکاران (2017)، کلوز و همکاران (2018) و کاشف و همکاران (2018) بیانگر وجود یک رابطه مستقیم و معنادار بین نگرش و قصد رفتاری هستند.

 

2-4- هنجارهای ذهنی و قصد بودجه­ریزی ذهنی

هنجارهای ذهنی عامل مهمی در قصد انجام رفتار محسوب می­شوند. به اعتقاد آجزن (1985) هنجارهای ذهنی منعکس کننده دیدگاههای افراد مورد وثوق (اعضای خانواده و دوستان) می­باشد. بدین معنی که اگر انتظارات آنان بر این باشد که فرد باید رفتار مورد نظر را انجام دهد، در آن صورت احتمال بیشتری وجود دارد که او آن رفتار را انجام دهد (پنیا-گارسیا و همکاران^[24]، 2020). در پژوهش حاضر، هنجارهای ذهنی به معنای برداشت ذهنی فرد نسبت به دیدگاههای افراد مورد وثوق که قادر به تاثیرگذاری بر قصد بودجه­ریزی ذهنی او هستند، لحاظ شده است. بدین معنی که اگر اطرافیان نسبت به بودجه­ریزی ذهنی نگرش مثبتی داشته باشند، در آن­صورت نگرش مثبت­تری نسبت به ایجاد بودجه­های ذهنی ایجاد خواهد شد. در این صورت قصد و اجرای رفتار مورد نظر (بودجه­ریزی ذهنی) افزایش می­یابد.

نتایج پژوهشهای مارتین و همکاران (2010) و کاوتونِن، وِن­گالدرِن و فینک (2015) بیانگر وجود یک رابطه مستقیم و معنادار بین هنجارهای ذهنی و قصد رفتاری هستند.

 

2-5- بودجه­ریزی ذهنی مبتنی بر رفتار گذشته و قصد بودجه­ریزی ذهنی

به اعتقاد هون­کانِن، اولسِن و ورپلن­کِن^[25] (2005) قصد (نیت) به شدت متاثر از رفتار گذشته است. نتایج پژوهش بِنتلر و اسپکارت^[26] (1979)، باگوزی (1981)، تریاندیس (1980)، فردِریک و داسِت^[27] (1983) نشان داد در مقایسه با سازه­های تئوری رفتار برنامه­ریزی شده (نگرش، هنجارهای ذهنی و کنترل رفتار ادراک شده)، رفتار گذشته یک شاخص خوب از رفتار است. قصد انجام نقش بسزائی در انجام هر رفتاری دارد. البته این حالت بدون لحاظ نمودن متغیرهای تئوری رفتار برنامه­ریزی شده (نگرش، هنجارهای ذهنی و کنترل رفتار ادراک شده) اتفاق می­افتد. این بدین دلیل است که تغییری در مشخصات مرتبط با رفتار صورت نمی­گیرد. در چنین شرایطی، انتظارات ناشی از قصد که مبتنی بر رفتار گذشته است؛ می­تواند باعث کاهش تاثیرگذاری متغیرهای شناختی اجتماعی مثل نگرش، هنجارهای ذهنی و کنترل رفتار ادراک شده می­شود (هاگِر، چاتزی­سارانتیس و بی­دِل^[28]، 2001). یافته­های پژوهش باگوزی و کیمِل^[29] (1995) تاثیر رفتار گذشته را تایید کرد. به اعتقاد این محققان جهت و مسیر رفتار آتی بشدت متاثر از فرایندهای تصمیم­گیری گذشته است. ابتدا یک فرد تصمیم به انجام یک رفتار می­گیرد و سپس آن رفتار را انجام می­دهد.

طبق نتایج پژوهش نورمَن و اسمیت^[30] (1995)، کُرنِر و آبراهام (2001)، هاگِر و همکاران (2001)، جکسون، اسمیت و کرونِر^[31] (2003)، دی­بروجِن (2007) علی­رغم وجود تئوری رفتار برنامه­ریزی شده، رفتار گذشته بطور مستقیم بر وقوع رفتار جاری تاثیرگذار است. در حوزه بودجه­ریزی ذهنی، رفتار گذشته می­تواند بیانگر این نکته باشد که خانوارها به دفعات قادر به ایجاد حسابهای بودجه­ای می­باشند. 

2-5- قصد بودجه­ریزی ذهنی و رفتار بودجه­ریزی ذهنی

قصد بیانگر میزان احتمالی است که یک فرد بصورت آگاهانه برای انجام یک رفتار خاص قائل است (آجزن، 1991). به عبارت دیگر، قصد یک متغیر انگیزشی بوده که بیانگر یک حالت خاص از یک رفتار هدف­گراست (بلوم، 2000). پژوهشهای آیتامان^[32] (2002)، شیران و اوربِل^[33] (2000)، طارق و همکاران (2017) از طریق بررسی رابطه بین قصد و رفتار در حوزه­های مختلف به این نتیجه رسیده­اند که قصد یک شاخص مهمی برای پیش­بینی رفتار است.

براساس نتایج پژوهشهای فوق؛ بودجه­ریزی ذهنی می­تواند افراد را برای ایجاد حسابهای ذهنی راهنمایی و تشویق نماید. لذا می­توان رفتار بودجه­ریزی ذهنی را از طریق قصد بودجه­ریزی ذهنی نیز پیش­بینی نمود. 

 

2-6- مدل مفهومی و فرضیه­های پژوهش

مدل مفهومی پژوهش برگرفته از پژوهش مادِن، اِلن و آجزن^[34] (1992) می­باشد. طبق این مدل کنترل رفتاری ادراک شده به­عنوان یک پیش­بین اضافی تلاش دارد تا رفتارهای غیرارادی را نیز پیش­بینی کند. در واقع، این مدل بر تعیین­کننده­های ادراکی رفتار تمرکز دارد. 

­

نگرش نسبت به بودجه­ریزی ذهنی

کنترل رفتاری ادراک شده

قصد بودجه­ریزی ذهنی

رفتار بودجه­ریزی ذهنی

هنجارهای انتزاعی

شکل 1: مدل مفهومی پژوهش

منبع : یافته‌های پژوهشگر

 

نکته: در پژوهش حاضر ابتدا اثرات مولفه­های تئوری رفتار برنامه­ریزی شده بر قصد (نیت) و سپس تاثیر قصد بر رفتار بودجه­ریزی افراد مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است. زیرا فرض بر این است که پیش­نیاز انجام هر کاری قصد و نیت انجام آن است. بنابراین در پژوهش حاضر متغیر قصد بودجه­ریزی ذهنی میانجی نمی­باشد.

فرضیه اول: نگرش نسبت به بودجه­ریزی ذهنی بر قصد بودجه­ریزی ذهنی تاثیر معناداری دارد

فرضیه دوم: هنجارهای انتزاعی بر قصد بودجه­ریزی ذهنی تاثیر معناداری دارد

فرضیه سوم: کنترل رفتاری ادراک شده بر قصد بودجه­ریزی ذهنی تاثیر معناداری دارد

فرضیه چهارم: قصد بودجه­ریزی ذهنی بر رفتار بودجه­ریزی ذهنی تاثیر معناداری دارد.

فرضیه پنجم: کنترل رفتاری ادراک شده بر رفتار بودجه­ریزی ذهنی تاثیر معناداری دارد.

 

3- روش­شناسی پژوهش 

پژوهش حاضر به لحاظ هدف از نوع کاربردی و به لحاظ طرح تحقیق از نوع پیمایشی با تاکید بر همبستگی است. جامعه آماری این پژوهش خانوارهای استان کردستان بودند، از آنجایی­که جامعه آماری پژوهش حاضر یک جامعه بزرگ تلقی می­شود، لذا براساس فرمول کوکران حداقل نمونه مورد نیاز 384 نفر تعیین می­گردد. برای تحقق این هدف، تعداد 500 پرسشنامه بین خانوارهای استان کردستان توزیع گردید که در نهایت 410 پرسشنامه قابل استفاده برگشت داده شد. جهت به­کارگیری ابزار مناسب تحقیق پس از مرور ادبیات پژوهش و مشورت با برخی از صاحب­نظران، مهمترین عوامل موثر بر بودجه­ریزی ذهنی خانوارها در قالب تئوری رفتار برنامه­ریزی شده شناسایی و سپس پرسشنامه­ای با دو قسمت جمعیت­شناختی و سوالات اصلی (21 سوال) در اختیار جامعه نمونه تحقیق قرار گرفت. روایی صوری و محتوای پرسشنامه با استفاده از نظر چند کارشناس خبره مورد تایید قرار گرفت. روایی سازه پرسشنامه با استفاده از تحلیل عاملی اکتشافی تعیین گردید. پایایی کل پرسشنامه و متغیرهای پژوهش با استفاده از نرم­افزارSPSS  به­شرح جدول 1 محاسبه گردید.

برای تحلیل داده­ها از رویکرد مدل­سازی معادلات ساختاری در قالب نرم­افزارهایSPSS  (نسخه 26) و AMOS (نسخه 24) استفاده شده است. دلیل استفاده از نرم­افزار آموس این است که در این نرم­افزار از مدل­سازی معادلات ساختاری بیزی استفاده می­شود، لذا این نرم­افزار از کارایی بهتری برای برآورد پارامترها در مدل­هایی که متغیرهای آنها از نوع مقوله­ای رتبه­ای یا اسمی هستند، برخوردار است. همچنین در این نرم­افزار می­توان از روشهای مختلف همچون حداکثر درست­نمایی، حداقل مربعات تعمیم یافته، حداقل مربعات غیروزنی و حداقل مربعات غیروابسته برای برآورد پارامترها استفاده نمود. خروجی­های این نرم افزار بسیار مفصل بوده، که این موضوع می­تواند در تفسیر نتایج حاصله به محقق کمک فراوانی نماید (قاسمی، 1392). 

در پژوهش حاضر ابتدا با استفاده از تحلیل عاملی اکتشافی متغیرها مورد اکتشاف قرار گرفتند. برای تحقق این هدف از روش استخراج مولفه­های اصلی و چرخش واریماکس استفاده گردید. خروجی نتایج بیانگر 5 سازه به­شرح جدول شماره (3) می­باشد.  

طبق نتایج پژوهش حاضر 9/43 درصد از پاسخ­دهندگان مرد و 1/56 درصد زن بودند. 9/62 درصد از پاسخ­دهندگان سن­شان کمتر از 30 سال و مابقی نیز بیشتر از 30 سال بودند. مقطع تحصیلی 2/40 درصد کارشناسی، 9/24 تحصیلات تکمیلی و 9/34 درصد نیز فوق دیپلم و پایین­تر بودند. همچنین 4/62 درصد از پاسخ­دهندگان مجرد و 6/37 درصد نیز متاهل بودند. به لحاظ اشتغال 3/26 درصد از پاسخ دهندگان کارمند، 7/40 درصد کارگری، 7/10 درصد خانه­دار، 0/19 درصد شغل آزاد و و 3/3 درصد نیز بازنشسته بودند.

 

جدول 1: پایایی کل پرسشنامه و سازه­های پژوهش

ضریب آلفای کرونباخ کل پرسشنامه	مولفه­ها	تعداد سوال	ضریب آلفای کرونباخ
906/0	نگرش	5	845/0
	هنجارهای ذهنی	4	782/0
	کنترل رفتاری	4	760/0
	قصد رفتاری	4	812/0
	رفتار	4	782/0

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

4- یافته­های پژوهش

در این بخش ابتدا آمار جمعیت­شناختی پاسخ­دهندگان ارائه می­شود.

 

جدول 2: آمار جمعیت­شناختی پاسخ­دهندگان

متغیر	گزاره	درصد	متغیر	گزاره	درصد
جنسیت	مرد	9/43	وضعیت شغلی	کارگری (شغل فصلی)	7/40
	زن	1/56		خانه­دار	7/10
سن	کمتر از 30 سال	9/62		کارمند	3/26
	بیشتر از 30 سال	1/37		شغل آزاد	0/19
وضعیت تاهل	مجرد	4/62		بازنشسته	2/3
	متاهل	6/37	تحصیلات	فوق­دیپلم و پایین­تر	9/34
تجربه کاری	ندارم	4/52		لیسانس	2/40
	دارم	6/47		فوق­لیسانس و دکترا	9/24
درآمد	ندارم	6/46
	دارم	4/53

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

ابتدا به منظور بررسی مناسب بودن داده­ها جهت انجام تحلیل عاملی اکتشافی از آزمون کفایت نمونه­گیری کیرز-می­یر-الکین (KMO) و آزمون کروی بودن بارتلت استفاده شده است (جدول شماره 2). مقدار آماره KMO عدد 916/0 می­باشد که این امر بیانگر کفایت نمونه­گیری و همچنین معنادار بودن آزمون کرویت بارتلت نیز بیانگر برقراری شرایط تحلیل عاملی است. 

 

جدول 3:  آزمون کیرز-می­یر-الکین و آزمون بارتلت

		اندازه
اندازه کفایت نمونه­گیری کیرز-می­یر-الکین		916/0
آزمون کرویت بارتلت	خی­دو تقریبی	713/3685
	درجه آزادی	210
	سطح معناداری	000/0

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

تحلیل عاملی با روش مولفه­های اصلی منجر به استخراج 5 عامل با مقادیر ویژه بالاتر از یک شد. این 5 عامل 126/63 درصد کل واریانس­های متغیرهای پژوهش را تبیین می­کنند (جدول 4). پس از مشخص شدن تعداد عوامل، نوبت به قرارگیری گویه­های تحقیق در هر یک از عوامل بود. به منظور تشخیص بهتر از روش چرخش واریماکس استفاده شده است (جداول 5 الی 9). 

 

جدول 4: مقادیر ویژه عامل­ها و درصد پوشش واریانس

عامل
	مقدار ویژه	درصد مقدار ویژه	درصد تجمعی	مقدار ویژه	درصد مقدار ویژه	درصد تجمعی
1	714/7	734/36	734/36	037/3	460/14	460/14
2	604/1	639/7	372/44	666/2	694/12	155/27
3	529/1	279/7	651/51	659/2	660/12	814/39
4	273/1	062/6	714/57	535/2	073/12	888/51
5	137/1	413/5	126/63	360/2	239/11	126/63

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

مقدار ویژه بیانگر سهم هر عامل از واریانس کل متغیرها می­باشد. شرط لازم برای تعیین تعداد عامل­ها این است که مقدار ویژه مربوطه بالاتر از عدد یک باشد؛ چرا که عامل­هایی که مقدار ویژه آنها کمتر از عدد یک باشد سهم اندکی در تبیین واریانس متغیرها داشته و به لحاظ آماری نیز معنادار نبوده و لذا می­یایست از تحلیل­ها کنار گذاشته شوند. چرخش عامل­ها باعث بهبود معناداری، پایایی و تکثیرپذیری آنها می­گردد. بنابراین عامل­های چرخش یافته باعث دقیق­تر شدن همبستگی­های اولیه از راه حل چرخش نیافته می­گردد. برای مثال در پژوهش حاضر مقدار ویژه عامل اول (بعد از چرخش) برابر با 037/3 بوده که قادر به تبیین 460/14 درصد از واریانس کل می­باشد. همچنین 5 عامل استخراج شده قادر به تبیین 126/63 درصد از واریانس کل می­باشند. گویه­ها و ضرایب مرتبط با عوامل استخراج شده در جداول 4 الی 8 منعکس می­باشد. 

جدول 5: نتایج تحلیل عاملی اکتشافی عامل اول (نگرش)

شماره	گویه	ضریب
1	معتقدم تهیه بودجه شخصی نقش مهمی در استفاده بهینه از پول دارد	741/0
4	معتقدم تهیه بودجه شخصی نقش مهمی در منطقی­تر شدن خرج­های زندگی دارد	736/0
3	معتقدم تهیه بودجه شخصی باعث افزایش آرامش زندگی می­گردد	719/0
2	معتقدم تهیه بودجه شخصی نقش مهمی در شناسایی عادات اقتصادی بد دارد	670/0
5	معتقدم تهیه بودجه شخصی نقش مهمی در ایفای به­موقع تعهدات مالی دارد	649/0

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

جدول 6: نتایج تحلیل عاملی اکتشافی عامل دوم (رفتار)

شماره	گویه	ضریب
18	در ابتدای هر ماه مبلغ لازم برای تامین هزینه­های روزمره زندگی­ام را کنار می­گذارم	809/0
20	سعی می­کنم هزینه­های روزمره زندگی­ام از یک سقف مشخص بالاتر نرود	797/0
21	در صورت افزایش خارج از عرف هزینه­های یک ماه خاص، حتما تلاش می­کنم هزینه­های ماه(های) بعد را کاهش دهم	704/0
19	در صورت صرف مبلغی بیش از حد در خصوص یک هزینه خاص، حتما تلاش می­کنم سایر هزینه­هایم را کاهش دهم	642/0

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

جدول 7: نتایج تحلیل عاملی اکتشافی عامل سوم (قصد رفتاری)

شماره	گویه	ضریب
14	به بودجه­ریزی اعتقاد دارم	824/0
16	قبل از خرید هر نوع کالایی به ضرورت خرید آن فکر می­کنم	818/0
17	قبل از خرید هر نوع کالایی به نحوه تامین منابع مالی مربوطه فکر می­کنم	761/0
15	قبل از دریافت هر نوع وام و یا قرضی به نحوه پرداخت آن فکر می­کنم	749/0

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

 

 

 

 

جدول 8: نتایج تحلیل عاملی اکتشافی عامل چهارم (هنجارهای انتزاعی)

شماره	گویه	ضریب
8	تشویق و حمایت اعضای خانواده نقش مهمی در تهیه بودجه شخصی دارد	842/0
9	تشویق و حمایت دوستان نقش مهمی در تهیه بودجه شخصی دارد	737/0
7	نظام آموزشی (مانند مدارس و دانشگاهها) می­تواند نکات آموزشی مفیدی را در خصوص تهیه بودجه شخصی ارائه نماید	698/0
6	رسانه­ها (مانند صدا و سیما) می­توانند برنامه­های آموزشی مفیدی را در خصوص تهیه بودجه شخصی ارائه کنند	661/0

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

جدول 9: نتایج تحلیل عاملی اکتشافی عامل پنجم (کنترل رفتاری)

شماره	گویه	ضریب
12	معتقدم عزم و اراده نقش مهمی در تهیه بودجه شخصی دارند	800/0
11	موانع و مشکلات را بهانه خوبی برای عدم تهیه بودجه شخصی نمی­دانم	744/0
10	در پایان هر ماه، هزینه­های انجام شده طی آن ماه را مورد بررسی و ارزیابی قرار می­دهم	634/0
13	سعی می­کنم بودجه ماه­های آتی را منطقی­تر و به­صرفه­تر از بودجه ماه­های قبل تهیه نمایم	581/0

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

4-1- تحلیل عاملی تاییدی

این بخش درصدد تعیین این مساله است که آیا تعداد عامل­ها و بارهای مربوطه استخراج شده در مرحله تحلیل عاملی اکتشافی با مدل نظری انطباق دارد یاخیر؟ به عبارت دیگر، تحلیل عاملی به آزمون میزان انطباق و همنوایی بین سازه نظری و سازه تجربی تحقیق می­پردازد. براساس شکل 2 عامل­های شناسایی شده در مرحله تحلیل عاملی اکتشافی به­همراه گویه­های مربوطه مورد تایید قرار گرفت.

 

 

شکل 2: مدل اندازه­گیری برازش یافته (تحلیل عاملی تاییدی مرتبه اول) براساس ضرایب استاندارد

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

در شکل فوق دوایر بزرگ (پنج گانه) بیانگر متغیرهای مکنون و یا عامل­ها بوده و همچنین مستطیل­ها نیز بیانگر گویه­های پژوهش می­باشند. پیکان­های دو سویه همبستگی میان عامل­ها را نشان می­دهد. پیکان­های یک سویه رسم شده از سمت دوایر بزرگ (5 گانه) به سمت مستطیل­ها بیانگر بار عاملی هر کدام از گویه­ها بوده و اعداد مندرج بر روی آنها نیز نشان دهنده ضریب همبستگی گویه­ها با هر یک از عوامل مربوطه است. اعداد مندرج بر روی مستطیل­ها نیز بیانگر ضریب تعیین بوده و نشان می­دهد که چه میزان از واریانس هر کدام از گویه­ها توسط عامل مربوطه قابل تبیین است. پیکان­های یک سویه از سمت دوایر کوچک (21 گانه) به سمت مستطیل­ها بیانگر واریانس باقیمانده (خطا) بوده که توسط عامل مربوطه تبیین نشده است. مقادیر خطا حاصل تفریق واریانس‌های تبیین شده از عدد 1 می­باشد. برای مثال مقدار خطای سوال 21 برابر با 69/0 می­باشد. درنهایت، از آنجایی­که بارهای عاملی همه متغیرها بیشتر از 5/0 هستند؛ لذا متغیرهای مشاهده شده به نحو مناسبی قادر به تبیین متغیرهای مکنون می­باشند.  

در پژوهش حاضر برای سنجش پایایی ابزار اندازه­گیری از دو شاخص پایایی مرکب^[35] و میانگین واریانس استخراج شده^[36] و همچنین برای سنجش روایی ابزار اندازه­گیری از دو شاخص روایی همگرا^[37] و روایی واگرا^[38] استفاده شده است (جدول شماره 10).  

 

جدول 10: نتایج مرتبط با پایایی و روایی مدل

	CR	AVE	MSV	ASV	نگرش	هنجارهای ذهنی	کنترل رفتاری	قصد	رفتار
نگرش	856/0	546/0	436/0	376/0	739/0
هنجارهای ذهنی	816/0	529/0	436/0	311/0	660/0	728/0
کنترل رفتاری	811/0	526/0	423/0	323/0	650/0	553/0	725/0
قصد	816/0	527/0	354/0	293/0	595/0	531/0	546/0	726/0
رفتار	804/0	510/0	293/0	254/0	541/0	471/0	516/0	487/0	714/0

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

جدول 11: حداقل­های مورد نیاز مرتبط با پایایی و روایی مدل

عنوان	مقادیر آستانه
شرط پایایی مدل	CR>0.7
شرط روایی همگرای مدل	AVE>0.5 ؛ CR>AVE
شرط روایی واگرای مدل	MSV < AVE ؛ ASV < AVE

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

با توجه به اینکه مقادیر محاسبه شده در جدول 10 بیشتر از مقادیر آستانه هستند، لذا مدل پژوهش از پایایی و روایی مناسبی برخوردار است. برای مثال تمامی مقادیر پایایی مرکب بیشتر از 7/0 و یا تمامی مقادیر میانگین واریانس استخراج شده بیشتر از 5/0 هستند. همچنین حداکثر واریانس مشترک^[39] و میانگین واریانس مشترک^[40] کوچکتر از میانگین واریانس استخراج شده هستند.

یافته­های پژوهش در خصوص آزمون برازش مدل و شاخص­های مختلف برازندگی در جدول 12 منعکس شده است. لازم به ذکر است اگر حداقل 3 الی 4 شاخص از شاخص­های مرتبط با برازش در حد مناسب باشند، مدل مورد نظر از برازش مناسبی برخوردار است (هیر و همکاران، 2010).   

 

جدول 12: نتایج میزان انطباق مدل اندازه­گیری با شاخص­های اندازه­گیری

شاخص		IFI	RMR	CFI	GFI	NFI	RMSEA
ملاک	3 ≥	≥ 90/0	08/0 ≥	≥ 90/0	≥ 90/0	≥ 90/0	08/0 ≥
میزان	256/1	987/0	016/0	987/0	953/0	942/0	025/0
تفسیر (برازش)	مطلوب	مطلوب	مطلوب	مطلوب	مطلوب	مطلوب	مطلوب

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

الگوی پس­انداز پس از انجام تحلیل عاملی تاییدی و همچنین بررسی روایی و پایایی ابزار با استفاده از مدل­سازی معادلات ساختاری و با روش حداکثر درست­نمایی آزمون شد. گویه­های هر متغیر پنهان به عنوان متغیرهای آشکار وارد مدل شدند. مدل مفهومی پژوهش شامل 5 متغیر پنهان می­باشد. بودجه­ریزی ذهنی و قصد بودجه­ریزی ذهنی به عنوان متغیر درون­زاد (وابسته) و سایر متغیرها به عنوان متغیر برون­زاد (مستقل) در نظر گرفته شده و مدل پژوهش مورد آزمون قرار گرفت. شکل شماره (3) ضرایب تاثیر متغیرهای مستقل بر متغیر وابسته را براساس خروجی نرم­افزار ایموس نشان می­دهد. طبق شکل شماره (3) و جدول شماره (12) تمامی متغیرها (نگرش، هنجارهای ذهنی و کنترل رفتاری ادراک شده) ابتدا بر قصد بودجه­ریزی ذهنی و سپس رفتار بودجه­ریزی ذهنی تاثیرگذار هستند.

 

 

شکل 3: تحلیل معادلات ساختاری براساس روش حداکثر درست­نمایی

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

براساس نتایج مندرج در جدول 13 مشخص می­گردد مقادیر نسبت بحرانی (C.R.) محاسبه شده برای سه متغیر مکنون مورد بررسی بیشتر از 58/2 بوده و درنتیجه این متغیرهای مکنون در تبیین/شکل­گیری سازه واسط پژوهش "قصد بودجه­ریزی ذهنی" و سپس سازه اصلی پژوهش "رفتار بودجه­ریزی ذهنی" دارای اثر مثبت و معناداری هستند. از سوی دیگر، براساس اندازه/شدت مقادیر ضرایب استاندارد که همان مقادیر بتا (یا ضریب رگرسیون استاندارد شده^[41]) در تحلیل رگرسیون است، می­توان بیان داشت که متغیرهای مکنون به ترتیب تاثیرگذاری در تبیین/شکل­گیری سازه قصد بودجه­ریزی ذهنی عبارتند از: نگرش، کنترل رفتاری ادراک شده و هنجارهای ذهنی. ضمناً خاطر نشان می­سازد متغیر قصد بودجه­ریزی ذهنی در تبیین/شکل­گیری رفتار بودجه­ریزی ذهنی نقش موثری دارد. در نهایت متغیر کنترل رفتاری ادراک شده نیز بر متغیر رفتار بودجه­ریزی ذهنی تاثیرگذار است.   

طبق شکل 3 مقدار ضریب تعیین (R²) برای متغیر قصد بودجه­ریزی ذهنی برابر با 44/0 و برای متغیر رفتار بودجه­ریزی ذهنی نیز برابر 36/0 می­باشد. ضریب تعیین سنجه دقت پیش­بینی مدل بوده و بیانگر اثرات چندگانه متغیرهای مکنون برون­زا بر متغیر مکنون درون­زا است. به اعتقاد چین (1998) مقادیر ضریب تعیین 19/0، 33/0 و 67/0 به ترتیب بیانگر دقت کم، متوسط و زیاد مدل برآورد شده می­باشند.

 

جدول 13: خلاصه نتایج بدست آمده از تحلیل عاملی تاییدی (آزمون فرضیات)

ضرایب غیر استاندارد	خطای استاندارد	ضرایب استاندارد	نسبت بحرانی (C.R.)	سطح معناداری  (P-Value)
نگرش	ç	قصد بودجه­ریزی ذهنی	367/0	091/0	336/0	025/49	000/0
هنجارهای ذهنی	ç	قصد بودجه­ریزی ذهنی	185/0	065/0	207/0	831/2	005/0
کنترل رفتاری ادراک شده	ç	قصد بودجه­ریزی ذهنی	204/0	066/0	220/0	072/2	002/0
قصد	ç	رفتار بودجه­ریزی ذهنی	405/0	087/0	329/0	633/4	000/0
کنترل رفتاری ادراک شده	ç	رفتار بودجه­ریزی ذهنی	395/0	079/0	347/0	017/5	000/0

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

با توجه به شکل 3 و جدول 13، از آنجایی­که نسبت بحرانی هر پنج رابطه بیشتر از 58/2 می­باشد، لذا می­توان اظهار داشت در سطح اطمینان 99 درصد تمامی متغیرها (نگرش، هنجارهای ذهنی و کنترل رفتاری ادراک شده) بر قصد بودجه­ریزی ذهنی و سپس رفتار بودجه­ریزی ذهنی تاثیر مثبت و معناداری دارند. میزان تاثیرگذاری متغیرهای مستقل بر متغیر وابسته (قصد بودجه­ریزی ذهنی) به ترتیب عبارتند از: نگرش (336/0)، کنترل رفتاری ادراک شده (220/0) و هنجارهای ذهنی (207/0).  

 

4-2- اثر میانجی متغیر قصد بودجه­ریزی ذهنی

هر چند طبق مدل پژوهش بررسی اثرات متغیر میانجی مدنظر نیست. اما از آنجایی­که طبق نتایج پژوهش بین هریک از مولفه­های سه­گانه تئوری رفتار برنامه­ریزی شده و متغیر رفتار بودجه­ریزی ذهنی (متغیر وابسته اصلی) رابطه معناداری وجود دارد، لذا از آزمون متغیر میانجی (قصد بودجه­ریزی ذهنی) به عنوان آزمون­های مکمل استفاده شده است. بنابراین در این بخش اثرات میانجی قصد بودجه­­ریزی ذهنی بر رابطه هریک از متغیرهای مستقل با متغیر وابسته (رفتار بودجه­ریزی ذهنی) مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است (جدول 14). 

 

 

 

جدول 14: بررسی اثرات میانجی­گری متغیر قصد بودجه­ریزی ذهنی

اثر مستقیم	اثر غیرمستقیم	اثر کل	نوع میانجی­گری
نگرش	ç	رفتار بودجه­ریزی ذهنی	292/0 (030/0)	082/0 (007/0)	374/0 (004/0)	جزئی
هنجارهای ذهنی	ç	رفتار بودجه­ریزی ذهنی	124/0 (115/0)	043/0 (010/0)	167/0 (028/0)	کامل
کنترل رفتاری ادارک شده	ç	رفتار بودجه­ریزی ذهنی	235/0 (022/0)	055/0 (010/0)	290/0 (003/0)	جزئی

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

نکته 1: محاسبات فوق با استفاده از دستور بوت‌استراپینگ (تعداد نمونه 2000 مورد، سطح اطمینان %95) و در قالب نرم­افزار ایموس انجام شده است.

نکته 2: اعداد خارج از پرانتز ضریب رگرسیون (مسیر) و اعداد داخل پرانتز سطح معناداری هستند. 

 

متغیر میانجی بیانگر چگونگی و یا چرایی رابطه بین دو متغیر می­باشد. بدین معنی­که متغیر میانجی به عنوان رابط بین متغیر مستقل و متغیر وابسته قرار گرفته و رابطه این دو را تحت تاثیر قرار می‌دهد. با ورود متغیر میانجی اثر غیرمستقیم مطرح شده و لذا محاسبه اثرات مستقیم، غیرمستقیم و کل ضرورت می­یابد. در مواقعی که هر دو اثر (مستقیم و غیرمستقیم) به لحاظ آماری معنادار باشند؛ اثر متغیر میانجی تحت عنوان متغیر میانجی­گر جزئی مطرح شده و همچنین در مواقعی­که اثر مستقیم معنادار نبوده اما اثر غیرمستقیم معنادار می­باشد، اثر متغیر میانجی تحت عنوان متغیر میانجی­گر کامل تلقی می­گردد. بدین معنی که در میانجی­گری جزئی بخشی از اثرات متغیر وابسته از طریق متغیر مستقل و بخشی نیز از طریق متغیر میانجی تبیین می­گردد. اما در میانجی­گری کامل اثرات متغیر وابسته فقط از طریق متغیر میانجی تبیین می­گردد. شرط لازم در هر دو حالت (میانجی­گری جزئی و کامل) معنادار بودن اثر کل است.    

همانگونه در جدول شماره (14) مشاهده می­شود، متغیر قصد بودجه­ریزی بر روابط بین تمامی متغیرهای مستقل با متغیر وابسته (رفتار بودجه­ریزی) دارای اثر میانجی است. برای مثال، در رابطه بین متغیر نگرش با رفتار بودجه­ریزی ذهنی؛ از 4/37 درصد اثر کل، 2/29 درصد توسط متغیر مستقل (نگرش) و 2/8 درصد نیز توسط متغیر میانجی (قصد بودجه­ریزی ذهنی) تبیین می­گردد. 

 

4-3- بررسی اثر تعدیل­گری متغیرهای جمعیت­شناختی 

در این بخش از آزمون یومن ویتنی برای بررسی متغیرهای دو وضعیتی و از آزمون کروسکال والیس برای بررسی متغیرهای بیش از حالت دو ضعیتی استفاده شده است.

آزمون یومن ویتنی: برای ارزیابی تاثیر متغیرهای جمعیت­شناختی (دو وضعیتی) بر روی متغیرهای پژوهش از آزمون یومن ویتنی^[42] استفاده شده است (جداول 15  و 16).

 

جدول 15: نتایج آزمون یومن ویتنی؛ میانگین رتبه­ها

متغیر		نگرش	هنجارهای ذهنی	الگوی رفتاری	قصد بودجه­ریزی	رفتار بودجه­ریزی
جنسیت	مرد	94/206	93/201	34/211	89/207	73/206
	زن	37/204	30/208	93/200	63/203	54/204
سن	کمتر از 30 سال	66/195	23/193	06/200	46/201	55/191
	بیشتر از 30 سال	21/222	32/226	73/214	37/212	17/229
وضعیت تاهل	مجرد	77/198	86/203	54/202	11/202	77/199
	متاهل	69/216	23/208	43/210	13/211	03/215
وضعیت درآمدی	درآمدی ندارم	56/192	98/206	45/196	72/203	57/215
	درآمدی دارم	79/216	21/204	39/213	05/207	72/196
تجربه کاری	تجربه­ای ندارم	81/195	75/202	61/201	04/205	95/213
	تجربه­ای دارم	18/216	54/208	79/209	01/206	18/196

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

جدول 16: نتایج آزمون یومن ویتنی؛ مقدار معناداری (Sig.)

متغیر	نگرش	هنجارهای ذهنی	الگوی رفتاری	قصد بودجه­ریزی	رفتار بودجه­ریزی
جنسیت	808/0	575/0	361/0	712/0	850/0
سن	014/0	005/0	211/0	357/0	002/0
وضعیت تاهل	098/0	707/0	499/0	445/0	201/0
وضعیت درآمدی	021/0	806/0	135/0	771/0	104/0
تجربه کاری	053/0	608/0	471/0	933/0	124/0

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

برای انجام این آزمون از نرم­افزار SPSS نسخه 26 استفاده شده است. نتایج آزمون یومن ویتنی نشان می­دهد: الف) در سطح معناداری 5% وضعیت متغیرهای نگرش، هنجارهای ذهنی و رفتار بودجه­ریزی در بین سنین مختلف تفاوت معناداری وجود دارد. بدین معنی­که برحسب این سه متغیر عملکرد افراد بالاتر از 30 سال بهتر از افراد کمتر از 30 سال است. ب) در سطح معناداری 5%، بین نگرش نسبت به بودجه­ریزی ذهنی در بین افراد دارای درآمد و افراد بدون درآمد تفاوت معناداری وجود دارد. بدین معنی­که نگرش افراد دارای درآمد نسبت به بودجه­ریزی ذهنی بهتر از افراد بدون درآمد است. ج) در سطح معناداری 5%، در خصوص متغیرهای جمعیت­شناختی جنسیت، وضعیت تاهل و تجربه کاری در میان متغیرهای پژوهش تفاوت معناداری مشاهده نشد. 

آزمون کروسکال والیس: برای ارزیابی تاثیر متغیرهای جمعیت­شناختی (بیش از دو وضعیتی) بر روی متغیرهای پژوهش از آزمون کروسکال والیس^[43] استفاده شده است (جداول 17 و 18).

 

جدول 17: نتایج آزمون کروسکال والیس؛ میانگین رتبه­ها

متغیر		نگرش	هنجارهای ذهنی	کنترل رفتاری	قصد بودجه­ریزی	رفتار بودجه­ریزی
تحصیلات	فوق دیپلم و کمتر	75/193	24/177	70/187	83/198	96/211
	لیسانس	99/202	45/209	40/208	46/201	28/196
	فوق لیسانس و دکترا	03/226	73/238	77/225	39/221	36/211
وضعیت شغلی	کارگری (شغل فصلی)	16/194	66/207	21/204	46/205	77/207
	خانه­دار	50/199	63/201	17/194	82/209	20/225
	کارمند	39/225	63/213	65/206	06/206	68/197
	شغل آزاد	90/198	90/192	87/207	18/197	34/194
	بازنشسته	85/245	85/198	65/236	65/236	96/215

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

جدول 18: نتایج آزمون کروسکال والیس؛ مقدار معناداری (Sig.)

متغیر	نگرش	هنجارهای ذهنی	کنترل رفتاری	قصد بودجه­ریزی	رفتار بودجه­ریزی
تحصیلات	059/0	000/0	034/0	274/0	423/0
وضعیت شغلی	091/0	799/0	834/0	843/0	597/0

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

در تفسیر نتایج باید از جدول دوم استفاده شود. از آنجایی­که مقدار معناداری (Sig.) برای دو متغیر پژوهش (هنجارهای ذهنی و کنترل رفتاری) در خصوص متغیر جمعیت­شناختی تحصیلات کمتر از 05/0 است، لذا می­توان اظهار داشت متغیرهای هنجارهای ذهنی و کنترل رفتاری در میان افراد دارای تحصیلات تکمیلی بیشتر از دارندگان سایر مدارک تحصیلی است. در سطح معناداری 5% متغیر جمعیت­شناختی وضعیت شغلی در میان تمامی متغیرهای پژوهش دارای تفاوت معناداری با یکدیگر نبود. برای انجام این آزمون از نرم­افزار SPSS نسخه 26 استفاده شده است. 

 

5- بحث و نتیجه­گیری

پژوهش حاضر با هدف بررسی نقش بودجه­ریزی ذهنی در تبیین رفتار مالی خانوارها بر اساس تئوری رفتار برنامه­ریزی شده انجام شده است. طبق نتایج پژوهش مولفه­های تئوری رفتار برنامه­ریزی شده (نگرش، هنجارهای ذهنی و کنترل رفتاری ادراک شده) بر قصد بودجه­ریزی ذهنی و سپس رفتار بودجه­ریزی ذهنی خانوارها موثر می­باشند. همچنین نتایج پژوهش نشان داد خانوارهای کردستانی به مقوله بودجه­ریزی ذهنی دیدگاه مثبتی داشته و عموماً به آن در رفتارهای مالی خود توجه می­کنند. در مواقعی­که خانوارها نسبت به بودجه­ریزی ذهنی احساس خوبی دارند، می­توان انتظار داشت آنان این مقوله را در تصمیمات مالی­شان لحاظ نمایند. در پژوهش حاضر نگرش به­صورت کلی مورد مطالعه قرار گرفته است.

براساس یافته­های پژوهش حاضر متغیر نگرش بر قصد بودجه­ریزی ذهنی تاثیرگذار است. از آنجایی­که نگرش عامل موثر بر قصد و نیت می­باشد، اگر نگرش خانوارها نسبت به بودجه­ریزی ذهنی مثبت باشد؛ آنگاه قصد و نیت آنان برای تهیه حسابهای بودجه­ای ذهنی محکم­تر می­گردد. این یافته با یافته­های پژوهش آجزن و فیش­بین (2000)، طارق و همکاران (2017)، کلوز و همکاران (2018) و کاشف و همکاران (2018)  همخوانی دارد. بدین معنی که نقش متغیر نگرش در تدوین بودجه­ریزی ذهنی از سوی افراد غیرقابل انکار است.      

براساس یافته­های پژوهش حاضر، متغیر هنجارهای ذهنی بر بودجه­ریزی ذهنی تاثیرگذار است. بدین معنی که هنجارهای ذهنی از طریق افزایش اعتماد به نفس افراد، می­تواند به آنان در تهیه حسابهای بودجه­ای ذهنی کمک موثری نماید. این یافته با یافته­های پژوهشهای مارتین و همکاران (2010) و کاوتونِن، وِن­گالدرِن و فینک (2015)  همخوانی دارد. بدین معنی که درک خانوارها از فشارهای اجتماعی ناشی از هنجارهای مورد پسند اطرافیان در سطح مناسب بوده و لذا این موضوع تمایل آنها نسبت به تهیه بودجه­ریزی ذهنی را افزایش داده است.     

یافته­های پژوهش حاضر نشان می­دهد متغیر کنترل رفتاری ادراک شده چه به­صورت مستقیم و چه از طریق متغیر قصد بر بودجه­ریزی ذهنی تاثیرگذار است. بدین معنی که هرچه خانوارها از کنترل رفتاری ادراک شده بیشتری برخوردار باشند، تمایل آنان برای تهیه حسابهای بودجه­ای ذهنی افزایش می­یابد. این یافته با یافته­های پژوهشهای نورمَن و اسمیت (1995)، کُرنِر و آبراهام (2001)، هاگِر و همکاران (2001)، جکسون، اسمیت و کرونِر (2003)، دی­بروجِن (2007) همخوانی دارد. کنترل رفتاری ادراک شده به درک افراد از آسانی و دشواری یک رفتار با توجه به منابع در دسترس اشاره دارد. از اینرو در صورت فراهم شدن شرایط تمایل افراد به بودجه­ریزی ذهنی افزایش می­یابد.   

براساس یافته­های پژوهش حاضر قصد بودجه­ریزی چه به­صورت مستقیم و چه به­صورت متغیر میانجی بر رفتار بودجه­ریزی ذهنی خانوارها تاثیرگذار است. این یافته با یافته­های پژوهشهای آیتامان (2002)، شیران و اوربِل (2000)، طارق و همکاران (2017)  همخوانی دارد. بدین معنی که قصد یک شاخص مهم برای پیش­بینی رفتار است. به­عبارت دیگر هرچه قصد خانوارها برای بودجه­ریزی بیشتر باشد می­توان انتظار رفتار بودجه­ریزی بیشتری از سوی آنان را داشت.  

در خصوص متغیر جمعیت­شناختی سن، در ارتباط با متغیرهای نگرش، هنجارهای ذهنی و رفتار بودجه­ریزی عملکرد افراد بالای 30 سال بهتر از عملکرد افراد کمتر از 30 سال بود. در رابطه با متغیر وضعیت تاهل نگرش افراد متاهل نسبت به بودجه­ریزی ذهنی بهتر از افراد مجرد بود. در خصوص متغیر تحصیلات، وضعیت متغیرهای نگرش و کنترل رفتاری ادراک شده در افراد دارای سطح تحصیلات بالاتر از سطح بهتری برخوردار است. درنهایت، در خصوص سایر متغیرهای جمعیت­شناختی تفاوت معناداری بین متغیرهای پژوهش مشاهده نگردید. 

 

5-1- پیشنهادات مبتنی بر یافته­های پژوهش

براساس یافته­های پژوهش حاضر می­توان پیشنهادات کاربردی زیر را ارائه نمود:

• دسته­بندی هزینه­ها از جمله اولویت­های هر خانواری محسوب شده و لذا هدف­گذاری صحیح و کسب شناخت کافی نسبت به بودجه­های ذهنی و نحوه تحقق اهداف می­تواند نقش بسزائی در فرایند دسته­بندی هزینه­ها داشته باشد. مواردی همچون ویژگی­های جمعیت­شناختی، جغرافیایی، روانشناختی و رفتاری تاثیر قابل توجهی بر دسته­بندی هزینه­ها دارند. از بودجه­ریزی ذهنی می­توان به­عنوان یک شیوه جدید و موثر در خصوص دسته­بندی هزینه­ها یاد نمود. زیرا فرصت مدیریت هزینه را در اختیار خانوارها قرار می­دهد.
• بازنگری دوره­ای در بودجه­ریزی ذهنی ضروری به­نظر می­رسد. زیرا ممکن است افراد در بودجه­ریزی اولیه کالاها و یا خدماتی را که در مراحل بعد ضرورت آنها احساس می­شود، مدنظر قرار نداده باشند. لذا در بازنگری دوره­ای می­توان این نقصیه را پوشش داد.
• اقلام مندرج در هر دسته از بودجه­های ذهنی باید قابل تهاتر باشد. زیرا برخی از اقلام مرتبط با یک دسته از هزینه­ها ممکن است خارج از کنترل افراد باشد. برای مثال در شرایط کرونایی مسافرت و اسکان در مراکز اقامتی و سیاحتی برای افراد غیرممکن می­گردد. لذا بهتر است در این شرایط اقلام مرتبط با دسته تفریحات قابل تجدیدنظر باشند.

 

5-2- محدودیتها و پیشنهاداتی برای پژوهشهای آتی

محدودیتهای پژوهش حاضر که ممکن است فرصتهایی را برای پژوهشهای بیشتر فراهم نماید، عبارتند از:

• در پژوهش حاضر خانوارها به­صورت کلی مورد مطالعه قرار گرفتند و لذا اگر جامعه هدف فقط سرپرستان خانوار باشد آنگاه ممکن است، نتایج حاصل قابل تامل­تر باشد.
• توانایی­های شناختی پاسخ­دهندگان یکی دیگر از محدودیتها است. در پژوهش حاضر فرض بر این بود که توانایی­های شناختی افراد در خصوص یادآوری و طبقه­بندی هزینه­ها از کفایت لازم برخوردار است. اما این در حالی است که ممکن است توانایی­های شناختی پاسخ­دهندگان در یک سطح نبوده که این عامل می­تواند باعث سوءگیری نتایج گردد. چرا که بودجه­های ذهنی، اهداف، دسته­های هزینه و طروق انجام آنها کاملاً ذهنی هستند. برای مثال ممکن است ذهنیت خانوارها نسبت به سرگرمی با یکدیگر متفاوت باشد. لذا پیشنهاد می­گردد تصویر روشن­تری نسبت به محتویات هر دسته هزینه در اختیار پاسخ­دهندگان قرار داده شود. این کار می­تواند باعث افزایش اعتبار پژوهش گردد.
• در پژوهش حاضر ویژگی­های شخصیتی افراد مدنظر نبوده است. شخصیت ممکن است بر رفتارهای مالی تاثیرگذار باشد. لذا توصیه می­گردد در پژوهش­های آتی تاثیر ویژگی­های شخصیتی بر اهداف افراد، بودجه­های ذهنی آنان و نحوه تحقق آنها مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد. بعلاوه، می­توان بودجه­های ذهنی گروه­های هدف خاص را با یکدیگر مورد مطالعه و مقایسه قرار داد.

 

 

[1]- گروه حسابداری، دانشگاه حضرت معصومه (س)، قم، ایران. [e-mail]

[2]- Lichner et al.

[3]- Behavioral Finance

[4]- Sophia & Ryandono

[5]- Pompian

[6]- Hoque

[7]- Heath and Soll

[8]- Antonides, de Groot, & van Raaij

[9]- Houtum

[10]- Elgeka & Ma

[11]- Theory of Planned Behavior (TPB)  

[12]- Theory of Reasoned Action (TRA)  

[13]- Ajzen & Fishbein

[14]- Behavioral Intention   

[15]- Pan & Truong

[16]- Kim, Njite, & Hancer

[17]- Kashif, Zarkada, & Ramayah

[18]- Kautonen, van Gelderen, & Fink

[19]- Sutter & Paulson

[20]- Hedonic Editing    

[21]- Earmarking    

[22]- Theory of Reasoned Action   

[23]- Triandis

[24]- Peña-García et al.

[25]- Honkanen, Olsen, and Verplanken

[26]- Bentler & Speckart

[27]- Fredricks & Dossett

[28]- Hagger, Chatzisarantis, & Biddle

[29]- Bagozzi & Kimmel

[30]- Norman & Smith

[31]- Jackson, Smith, & Conner

[32]- Athiyaman

[33]- Sheeran & Orbell

[34]- Madden, Ellen & Ajzen

[35]- Composite Reliability (CR)

[36]- Average Variance Extracted (AVE)

[37]- Convergent Validity

[38]- Divergent Validity

[39]- Maximum Shared Variance (MSV)

[40]- Average Shared Variance (ASV)

[41]- Standardized Regression Weights

[42]- Mann-Whitne U Test

[43]- Kruskal-Wallis H Test

تحلیل رفتار بودجه­ریزی ذهنی خانوارها براساس تئوری رفتار برنامه­ریزی شده

 

تاریخ دریافت: 26/07/1401                  تاریخ پذیرش: 28/09/1401

محمد نظری­پور[1]

 

چکیده

بودجه­ریزی ذهنی از جمله موضوعات حوزه اقتصاد رفتاری بوده و بر جنبه­های روانشناسی حسابداری مالی تاکید دارد. بودجه­ریزی ذهنی می­تواند نقش بسزائی در مدیریت مالی شخصی داشته باشد. هدف پژوهش حاضر تحلیل رفتار بودجه­ریزی ذهنی خانوارها براساس رویکرد تئوری رفتار برنامه­ریزی شده است. پژوهش حاضر برحسب روش انجام کار توصیفی و از نوع پیمایشی و به لحاظ هدف کاربردی است. جامعه آماری پژوهش حاضر خانوارهای استان کردستان بودند که به روش نمونه­گیری در دسترس انتخاب شدند. در پژوهش حاضر از پرسشنامه برای گردآوری داده­های مورد نیاز استفاده شده است. روایی محتوایی پرسشنامه با نظر پانلی از متخصصان و کارشناسان تایید شد. به­منظور بررسی روایی سازه (شامل روایی همگرا و واگرا) و پایایی ابزار تحقیق (پایایی مرکب و میانگین واریانس استخراج شده) و برآورد مدل اندازه­گیری پژوهش از تحلیل عاملی اکتشافی و تاییدی از طریق نرم­افزارهای SPSS نسخه 26 و AMOS نسخه 24 استفاده شده است. از مدل­سازی معادلات ساختاری برای آزمون فرضیات استفاده شده است. تحلیل عاملی اکتشافی منجر به کشف پنج عامل (نگرش، هنجارهای ذهنی، کنترل رفتاری ادراک شده، قصد بودجه­ریزی ذهنی و رفتار بودجه­ریزی ذهنی) از 21 مولفه مورد مطالعه گردید. این پنج عامل جمعاً قادر به تبیین 63 درصد از واریانس کل بودند. تحلیل عاملی تاییدی تعداد عامل­ها و بارهای عاملی متغیرها را تایید کرد. هر پنج فرضیه پژوهش تایید شدند. میزان تاثیرپذیری متغیر قصد بودجه­ریزی ذهنی از سایر متغیرها به­ترتیب اهمیت عبارت بود از: نگرش، کنترل رفتاری ادراک شده و هنجارهای ذهنی. بعلاوه، اثر متغیرهای جمعیت­شناختی جنسیت، سن، تحصیلات، تاهل، اشتغال، درآمد و تجربه کاری نیز به­عنوان متغیرهای تعدیل­گر در ارزیابی مدنظر قرار گرفتند. برای نمونه وضعیت متغیرهای نگرش، هنجارهای ذهنی و رفتار بودجه­ریزی ذهنی در میان سنین مختلف متفاوت بود. نتایج پژوهش حاضر نشان داد بودجه­ریزی ذهنی می­تواند موجبات توسعه و تقویت رفتار مالی خانوارها را فراهم نماید.

 

واژه‌های کلیدی: قصد بودجه‌ریزی ذهنی، رفتار بودجه­ریزی ذهنی، تئوری رفتار برنامه­ریزی شده.

طبقه بندی JEL : D10, D91, G59, M50‎

1- مقدمه

خانواده به­عنوان یک واحد کوچک از اجتماع، نقش بسزائی در رشد و توسعه اقتصادی جامعه داشته و لذا تصمیمات آن علاوه بر اثرگذاری بر زندگی شخصی، بر زندگی اجتماعی نیز اثرگذار است. از جمله دغدغه­های هر خانواده­ای توانایی برقراری توازن بین درآمدها و مخارج می­باشد (لیچنر و همکاران^[2]، 2022). بودجه به­عنوان یک ابزار مالی کارآمد، از طریق اثرگذاری بر تصمیمات مالی خانوارها، می­تواند خطرات ناشی از اتخاذ تصمیمات مالی نامناسب را به­حداقل ممکن برساند. نقش تامین مالی رفتاری^[3] در این فرایند غیرقابل انکار است (سوفیا و ریاندونو^[4]، 2019). زیرا این تکنیک موضوعات مالی را از طریق روانشناسی اقتصادی و شناختی مورد مطالعه و بررسی قرار می­دهد (پمپیان^[5]، 2006).

حسابداری ذهنی از جمله الزامات تامین مالی رفتاری بوده که به­طور همزمان می­تواند الف) اثرات رفتار انسان بر شکل­گیری مدل­های حسابداری و ب) اثرات مدل­های حسابداری طراحی شده بر رفتار انسان، را مورد مطالعه و بررسی قرار دهد (حبیبه و همکاران، 2018). بودجه­ریزی ذهنی با حسابداری ذهنی سازگار بوده و بیانگر نحوه استفاده افراد از منابع مشخص شده (برچسب­گذاری شده) می­باشد. بطور کلی، بودجه­ریزی ذهنی بیانگر تمایلات افراد در خصوص نحوه طبقه­بندی موضوعات مالی مورد علاقه براساس ملاک­های ذهنی همچون نوع منبع مالی و همچنین اهداف مرتبط با استفاده از درآمد است (هوک^[6]، 2017). افراد عموماً به­صورت ذهنی اقدام به اختصاص بودجه به هر گروه از هزینه­ها می­نمایند. برای مثال افراد به­صورت ذهنی اقدام به تفکیک بودجه هفتگی مواد غذایی از بودجه هفتگی سرگرمی و تفریحات و یا بودجه ماهانه پوشاک می­نمایند (هیث و سول^[7]، 1996).  مثال فوق به­عنوان یک مقوله حسابداری ذهنی نشان می­دهد که بودجه­ریزی ذهنی ارتباط تنگاتنگی با اهداف پس­انداز و خرج پول دارد (آنتونیس، دی­گروت و وان­رای^[8]، 2011). بودجه­ریزی ذهنی علاوه بر کدگذاری، طبقه­بندی و ارزیابی تصمیمات مالی قادر به ردیابی حسابهای مرتبط با هزینه­های مختلف نیز می­باشد (پمپیان، 2006). افراد عموماً به­صورت ذهنی اقدام به تدوین بودجه­های خود در قالب حسابهای مشخص نموده و سپس مخارج خود را براساس این بودجه­ها مصرف می­کنند (آنتونیس و دی­گروت، 2022).   

به دو دلیل بودجه­ریزی ذهنی می­تواند برای خانوارها مهم باشد. (1) بودجه­ریزی ذهنی می­تواند به افراد در مدیریت خریدهای پیش­بینی نشده و همچنین کنترل هزینه­ها و اجتناب از استقراض کمک نماید (هوتوم^[9]، 2020). (2) بودجه­ریزی ذهنی می­تواند مشوق خانوارها در امر پس­انداز باشد. به اعتقاد تالر (1999) حتی افراد کم درآمد نیز می­توانند از طریق بودجه­ریزی ذهنی اقدام به پس­انداز نمایند.

مطالعه بودجه­ریزی ذهنی می­تواند به افراد در کاهش نارسایی­های شناختی کمک نماید. همچنین درک هرچه بهتر موضوعاتی همچون اقتصاد رفتاری و سوگیری­های شناختی نقش موثری در کاهش نارسایی­های شناختی دارند (ال­گاکا و ما^[10]، 2020). بنابراین پژوهش در خصوص بودجه­ریزی ذهنی می­تواند منجر به بهبود رفاه ذهنی و خوشبختی افراد گردد. براساس ادبیات موجود، بودجه­ریزی ذهنی می­تواند بر قضاوت و تصمیم­گیری افراد موثر واقع گردد. اگر در یک دوره مالی مشخص بودجه یک مورد خاص تمام شود، آنگاه افراد تصمیم می­گیرند که در آن خصوص هزینه کمتری داشته باشند (هیث و سول، 1996). 

ادبیات مرتبط با بودجه­ریزی ذهنی شامل نحوه ارتباط این موضوع با بودجه خانوارها بوده، اما شامل عوامل رفتاری موثر بر بودجه­ریزی ذهنی نمی­گردد. بنابراین پژوهش حاضر تلاش دارد تا رفتار بودجه­ریزی ذهنی خانوارها را براساس تئوری رفتار برنامه­ریزی شده^[11] مورد مطالعه و بررسی قرار دهد. بودجه­ریزی ذهنی ارتباط تنگاتنگی با مدیریت مالی افراد دارد؛ چرا که می­تواند تاثیر بسزائی بر توانمندی مالی افراد داشته باشد (آنتونیس، دی­گروت و وان­رای، 2011). در ادامه قبل از بررسی عوامل موثر بر رفتار بودجه­ریزی ذهنی، تئوری رفتار برنامه­ریزی شده مورد اشاره قرار می­گیرد. همچنین پژوهش حاضر تلاش دارد تا از طریق پاسخگویی به این سوال که آیا تئوری رفتار برنامه­ریزی اصلاح شده می­تواند باعث تبیین هرچه بهتر رفتار بودجه­ریزی ذهنی گردد، باعث تقویت ادبیات پژوهش گردد. پس از ارائه فرضیه­ها نوبت به تشریح ابزار جمع­آوری داده­ها و نتایج حاصله می­رسد. در نهایت نتیجه­گیری و پیشنهادات می­رسد.

 

2- مبانی نظری و تدوین فرضیه­های پژوهش

2-1- تئوری رفتار برنامه­ریزی شده

تئوری رفتار برنامه­ریزی شده یک مدل کاملاً کاربردی بوده که می­تواند در درک هرچه بهتر نحوه و چرایی تغییر رفتار افراد موثر واقع گردد. در این مدل فرض می­شود رفتار افراد برنامه­ریزی شده است و لذا رفتار آگاهانه آنان مورد پیش­بینی قرار می­گیرد (آجزن، 1991). تئوری رفتار برنامه­ریزی شده همراستای تئوری اقدام منطقی^[12] می­باشد. این دو تئوری بر این فرض استوار هستند که افراد از طریق ارزیابی اطلاعات در دسترس اقدام به اتخاذ تصمیمات منطقی و مستدل می­نمایند (آجزن و فیش­بین^[13]، 1980). طبق تئوری رفتار برنامه­ریزی شده قصد رفتاری^[14] بهترین راه برای پیش­بینی و تبیین رفتاری افراد است؛ زیرا هرچه انگیزه افراد برای درگیر شدن در رفتار بیشتر باشد، عملکرد او نیز ارتقاء می­یابد (دینگ و همکاران، 2022). قصد رفتاری توسط سه عامل نگرش فرد به رفتار، هنجارهای ذهنی و کنترل رفتاری ادراک‌شده تعیین می‌شود. نگرش فرد نسبت به رفتار، متاثر از باورهای رفتاری بوده و بیانگر احساس­های مثبت و یا منفی او در خصوص انجام رفتار هدف می­باشد. هنجارهای ذهنی بیانگر فشار اجتماعی درک شده از سوی فرد برای انجام و یا عدم انجام رفتار هدف است. افراد غالبا اقدامات خود را بر اساس ادراکات­شان از آنچه که دیگران (دوستان، خانواده، همکاران و غیره) فکر می­کنند، تنظیم می­کنند. قصد آنان برای پذیرش رفتار، بالقوه تحت تاثیر افرادی است که روابط نزدیک با آنان دارند. کنترل رفتاری ادراک‌شده، به آسانی یا سختی درک شده مرتبط با انجام رفتار اشاره دارد (آجزن و مادِن، 1986).

از تئوری رفتار برنامه­ریزی شده برای پیش­بینی مجموعه­ای از رفتارها استفاده می­شود. جدول شماره (1) بیانگر برخی از مطالعاتی است که بر نقش تئوری رفتار برنامه­ریزی شده در پیش­بینی رفتار مالی اشاره دارند. 

 

جدول شماره (1): خلاصه ادبیات مرتبط با کاربرد تئوری رفتار برنامه­ریزی شده

حوزه مورد مطالعه	محقق(محققان)	حوزه مورد مطالعه	محقق(محققان)
توریسم	پان و ترونگ[15] (2018)	رفتار زیست محیطی	کیم، نِجی­تی و هانسر[16] (2013)
بانکداری اسلامی	کاشف، زرکادا و رامایا[17] (2018)	رفتار کارآفرینانه	کاوتونِن، وِن­گالدرِن و فینک[18] (2015)
رفتار سوداگرانه	مارتین و همکاران (2010)	آموزش	ساتر و پالسون[19] (2017)
شبکه­های اجتماعی	طارق و همکاران (2017)	کیفیت خدمات	شهید اقبال، ال­حسن و حبیبه (2018)
فعالیتهای فیزیکی	بروکز و همکاران (2017)	بازیهای کامپیوتری	الزهرانی و همکاران (2017)

منبع : یافته های پژوهشگر

 

علی­رغم گستردگی ادبیات مرتبط با کاربرد تئوری رفتار برنامه­ریزی شده در بسیاری از حوزه­ها، اما ادبیات مرتبط با کاربرد این تئوری در خصوص پیش­بینی رفتار بودجه­ریزی ذهنی افراد بسیار ضعیف است. بنابراین پژوهش حاضر تلاش دارد رفتار بودجه­ریزی ذهنی خانوارها را با استفاده از تئوری رفتار برنامه­ریزی شده مورد مطالعه و بررسی قرار دهد.

 

2-2- بودجه­ریزی ذهنی افراد

بودجه­ریزی ذهنی منتج از حسابداری ذهنی است. حسابداری ذهنی به معنای تفکیک روانشناختی دسته­های اقتصادی است (آنتونیس، دی­گروت و وان­رای، 2011). این مورد در خصوص بودجه­ریزی ذهنی بدان معناست که ممکن است افراد بودجه خود را به چندین حساب ذهنی مختلف تخصیص دهند (تالر، 1999).  به اعتقاد تالر و شِفرین (1981) حسابداری ذهنی به افراد کمک می­کند تا بتوانند با استفاده از مجموعه الگوهایی هزینه­های خود را در چارچوب بودجه از پیش تعیین شده انجام دهند. بودجه­ریزی ذهنی یکی از این الگوهاست. سایر الگوها عبارتند از: ویرایش ذهنی^[20] (برای مثال اگر فردی در دو نوع سهام سرمایه­گذاری نموده و عایدی سهام الف 600  ریال زیان و عایدی سهام ب 1000 ریال سود باشد، اظهار می­دارد که سود سرمایه­گذاری­اش 400 ریال است)، کنارگذاری مبلغی مشخص برای هدفی معین^[21]، برچسب­گذاری (اولویت­بندی) درآمدها و دارایی­ها، طبقه­بندی سودها و زیان­ها.

بودجه­ریزی ذهنی بیانگر نحوه برچسب­گذاری هزینه­ها و پس­اندازها می­باشد (آنتونیس، دی­گروت و وان­رای، 2011). بودجه­ریزی ذهنی ممکن است هم شامل منبع پول و هم شامل مصرف پول گردد (تالر، 1999). تئوری بودجه­ریزی ذهنی از سوی (هیث و سول، 1996) در خصوص هزینه­ها مطرح گردید. به اعتقاد آنان بودجه­ریزی ذهنی شامل دو بخش تدوین بودجه و ردیابی هزینه براساس بودجه می­باشد. 

تدوین بودجه: خانوارها معمولاً قبل از انجام هرگونه خرید بودجه­ای را برای دسته­های معینی از نیازهایشان اختصاص می­دهند (گالپرتی، 2019). این مورد عمدتاً به­دلیل خودکنترلی است (هیث و سول، 1996). خودکنترلی معمولاً زمانی اتفاق می­افتد که افراد منافع بلندمدت را بر منافع کوتاه­مدت ترجیح می­دهند. نقطه مقابل خودکنترلی ولخرجی (افراط) بوده که می­تواند دارای پیامدهای مخربی باشد (لاران، 2020). برای مثال خریدن یک غذای فست­فودی و نخریدن مواد غذائی مغذی از فروشگاه جهت تهیه یک وعده غذایی سالم می­تواند مصداقی از ولخرجی باشد. تهیه بودجه می­تواند میزان ولخرجی افراد را کاهش و در مقابل میزان خودکنترلی آنان را افزایش دهد (لاران، 2020).

برای کارآمدی هرچه بیشتر، بهتر است بودجه انعطاف­پذیر نباشد. بدین معنی هر وقت که افراد اراده کنند نباید بتوانند بودجه خود را تغییر دهند. اینگونه انعطاف­ناپذیری بر رفتار افراد تاثیرگذار است؛ زیرا وقتی بودجه یک دسته خاصی به اتمام می­رسد، دیگر آنان هیچ هزینه­ای را در این خصوص متقبل نمی­شوند. برای مثال اگر بودجه دسته پوشاک تمام شده باشد فرد دیگر به خود اجازه نمی­دهد که از محل بودجه دسته دیگر (مثلاً تفریحات) اقدام به خرید لباس جدید نماید. 

به اعتقاد تالر (1990) انعطاف­پذیری پول در سطح بالایی قرار داشته بدین معنی که اختصاص یک برچسب مشخص به پول سخت بوده، چرا که افراد به­راحتی می­توانند از بودجه کل­شان برای هر موردی هزینه نمایند. البته این مورد برخلاف بودجه­ریزی ذهنی است. همچنین اختصاص بودجه کم و یا زیاد به یک دسته خاص می­تواند باعث خرج کمتر و یا بیشتر از حد در آن مورد گردد. اختصاص یک مبلغ مشخص برای هر دسته از هزینه­ها کار بسیار مشکلی است. بنابراین، این احتمال وجود دارد که افراد مبالغ زیادی را برای چیزهایی که ضروری نیستند صرف نمایند و بالعکس (هیث و سول، 1996).

ردیابی هزینه­ها براساس بودجه تدوین شده: انجام هزینه­ها براساس بودجه از پیش تعیین شده مستلزم توجه به دو مورد زیر است: (1) ادراک هزینه (هیث و سول، 1996)؛ برای مثال ممکن است دانشجویی در دانشگاه 500 تومان برای یک فنجان چای صرف نماید؛ از آنجایی­که این هزینه برای او ناچیز بوده و لذا دیگر به آن فکر ننموده و به نوعی این هزینه نادیده گرفته می­شود. (2) هزینه باید طبق بودجه از پیش تعیین شده خرج گردد (هیث و سول، 1996)؛ بدین معنی­که بودجه پوشاک باید به پوشاک و نه تفریحات اختصاص یابد. 

بودجه­ریزی ذهنی یک جنبه دیگر به­نام ارزیابی دارد. ارزیابی به چگونگی بررسی حسابها اشاره دارد. افراد می­توانند حسابهای خود را به­صورت دوره­ای (روزانه، هفتگی، ماهانه، سالانه) بررسی نمایند (یانگ، 2019). زمان ارزیابی بین افراد می­تواند متفاوت باشد. بدیهی است افراد کم­دآرمد تمایل دارند که حسابهای خود را در دوره­های زمانی کوتاه­تر (هفتگی یا ماهانه) بررسی نمایند. در مقابل ، افراد پردرآمد تمایل دارند که حساب­های خود را در بازه­های زمانی طولانی­تر (سالانه) ارزیابی کنند.

 

2-3- نگرش نسبت به بودجه­ریزی ذهنی و قصد بودجه­ریزی ذهنی

نگرش یک جزء مهمی از تئوری عمل منطقی^[22] (فیش­بین و آجزن (1975) و تئوری رفتار برنامه­ریزی شده (آجزن، 1985) است. نگرش بطور مستقیم قادر به پیش­بینی قصد و بطور غیرمستقیم قادر به پیش­بینی رفتار می­باشد (فیش­بین و آجزن (1975). نگرش را می­توان به دو بخش نگرش نسبت به یک شی و نگرش نسبت به یک رفتار خاص طبقه­بندی نمود. نگرش نسبت به شی تابعی از اعتقادات فرد نسبت به شی و همچنین ارزیابی ضمنی او از اعتقادات­اش می­باشد. نگرش نسبت به رفتار تابعی از پیامدهای ادراک شده از انجام رفتار مورد علاقه و همچنین ارزیابی ذهنی فرد از آن پیامدها می­باشد (صبری و همکاران، 2020). 

نگرش را می­توان درجه­ای از احساسات مثبت و یا منفی فرد نسبت به یک موضوع خاص و یا نسبت به قصد اجرای یک رفتار خاص تلقی نمود (آجزن و فیش­بین، 2000). در مقابل، قصد دستورالعمل­های تدوین شده از سوی فرد برای رفتار به یک شیوه خاص می­باشد (تریاندیس^[23]، 1980). درخصوص بودجه­ریزی ذهنی، اگر نگرش مثبتی نسبت به بودجه­ها وجود داشته باشد در آن­صورت نگرش مثبت­تری نسبت به ایجاد بودجه­های ذهنی ایجاد خواهد شد. در این صورت احتمال قصد و اجرای یک رفتار خاص افزایش می­یابد. 

در خصوص بودجه­ریزی ذهنی اطمینان از وجود یک رابطه باثبات بین نگرش و قصد بسیار مهم است؛ زیرا زمانی مدخلات رفتاری بودجه­ریزی ذهنی شکل می­گیرد که دستکاری نگرش بیشترین تاثیر را بر قصد داشته باشد. نتایج پژوهشهای آجزن و فیش­بین (2000)، طارق و همکاران (2017)، کلوز و همکاران (2018) و کاشف و همکاران (2018) بیانگر وجود یک رابطه مستقیم و معنادار بین نگرش و قصد رفتاری هستند.

 

2-4- هنجارهای ذهنی و قصد بودجه­ریزی ذهنی

هنجارهای ذهنی عامل مهمی در قصد انجام رفتار محسوب می­شوند. به اعتقاد آجزن (1985) هنجارهای ذهنی منعکس کننده دیدگاههای افراد مورد وثوق (اعضای خانواده و دوستان) می­باشد. بدین معنی که اگر انتظارات آنان بر این باشد که فرد باید رفتار مورد نظر را انجام دهد، در آن صورت احتمال بیشتری وجود دارد که او آن رفتار را انجام دهد (پنیا-گارسیا و همکاران^[24]، 2020). در پژوهش حاضر، هنجارهای ذهنی به معنای برداشت ذهنی فرد نسبت به دیدگاههای افراد مورد وثوق که قادر به تاثیرگذاری بر قصد بودجه­ریزی ذهنی او هستند، لحاظ شده است. بدین معنی که اگر اطرافیان نسبت به بودجه­ریزی ذهنی نگرش مثبتی داشته باشند، در آن­صورت نگرش مثبت­تری نسبت به ایجاد بودجه­های ذهنی ایجاد خواهد شد. در این صورت قصد و اجرای رفتار مورد نظر (بودجه­ریزی ذهنی) افزایش می­یابد.

نتایج پژوهشهای مارتین و همکاران (2010) و کاوتونِن، وِن­گالدرِن و فینک (2015) بیانگر وجود یک رابطه مستقیم و معنادار بین هنجارهای ذهنی و قصد رفتاری هستند.

 

2-5- بودجه­ریزی ذهنی مبتنی بر رفتار گذشته و قصد بودجه­ریزی ذهنی

به اعتقاد هون­کانِن، اولسِن و ورپلن­کِن^[25] (2005) قصد (نیت) به شدت متاثر از رفتار گذشته است. نتایج پژوهش بِنتلر و اسپکارت^[26] (1979)، باگوزی (1981)، تریاندیس (1980)، فردِریک و داسِت^[27] (1983) نشان داد در مقایسه با سازه­های تئوری رفتار برنامه­ریزی شده (نگرش، هنجارهای ذهنی و کنترل رفتار ادراک شده)، رفتار گذشته یک شاخص خوب از رفتار است. قصد انجام نقش بسزائی در انجام هر رفتاری دارد. البته این حالت بدون لحاظ نمودن متغیرهای تئوری رفتار برنامه­ریزی شده (نگرش، هنجارهای ذهنی و کنترل رفتار ادراک شده) اتفاق می­افتد. این بدین دلیل است که تغییری در مشخصات مرتبط با رفتار صورت نمی­گیرد. در چنین شرایطی، انتظارات ناشی از قصد که مبتنی بر رفتار گذشته است؛ می­تواند باعث کاهش تاثیرگذاری متغیرهای شناختی اجتماعی مثل نگرش، هنجارهای ذهنی و کنترل رفتار ادراک شده می­شود (هاگِر، چاتزی­سارانتیس و بی­دِل^[28]، 2001). یافته­های پژوهش باگوزی و کیمِل^[29] (1995) تاثیر رفتار گذشته را تایید کرد. به اعتقاد این محققان جهت و مسیر رفتار آتی بشدت متاثر از فرایندهای تصمیم­گیری گذشته است. ابتدا یک فرد تصمیم به انجام یک رفتار می­گیرد و سپس آن رفتار را انجام می­دهد.

طبق نتایج پژوهش نورمَن و اسمیت^[30] (1995)، کُرنِر و آبراهام (2001)، هاگِر و همکاران (2001)، جکسون، اسمیت و کرونِر^[31] (2003)، دی­بروجِن (2007) علی­رغم وجود تئوری رفتار برنامه­ریزی شده، رفتار گذشته بطور مستقیم بر وقوع رفتار جاری تاثیرگذار است. در حوزه بودجه­ریزی ذهنی، رفتار گذشته می­تواند بیانگر این نکته باشد که خانوارها به دفعات قادر به ایجاد حسابهای بودجه­ای می­باشند. 

2-5- قصد بودجه­ریزی ذهنی و رفتار بودجه­ریزی ذهنی

قصد بیانگر میزان احتمالی است که یک فرد بصورت آگاهانه برای انجام یک رفتار خاص قائل است (آجزن، 1991). به عبارت دیگر، قصد یک متغیر انگیزشی بوده که بیانگر یک حالت خاص از یک رفتار هدف­گراست (بلوم، 2000). پژوهشهای آیتامان^[32] (2002)، شیران و اوربِل^[33] (2000)، طارق و همکاران (2017) از طریق بررسی رابطه بین قصد و رفتار در حوزه­های مختلف به این نتیجه رسیده­اند که قصد یک شاخص مهمی برای پیش­بینی رفتار است.

براساس نتایج پژوهشهای فوق؛ بودجه­ریزی ذهنی می­تواند افراد را برای ایجاد حسابهای ذهنی راهنمایی و تشویق نماید. لذا می­توان رفتار بودجه­ریزی ذهنی را از طریق قصد بودجه­ریزی ذهنی نیز پیش­بینی نمود. 

 

2-6- مدل مفهومی و فرضیه­های پژوهش

مدل مفهومی پژوهش برگرفته از پژوهش مادِن، اِلن و آجزن^[34] (1992) می­باشد. طبق این مدل کنترل رفتاری ادراک شده به­عنوان یک پیش­بین اضافی تلاش دارد تا رفتارهای غیرارادی را نیز پیش­بینی کند. در واقع، این مدل بر تعیین­کننده­های ادراکی رفتار تمرکز دارد. 

­

نگرش نسبت به بودجه­ریزی ذهنی

کنترل رفتاری ادراک شده

قصد بودجه­ریزی ذهنی

رفتار بودجه­ریزی ذهنی

هنجارهای انتزاعی

شکل 1: مدل مفهومی پژوهش

منبع : یافته‌های پژوهشگر

 

نکته: در پژوهش حاضر ابتدا اثرات مولفه­های تئوری رفتار برنامه­ریزی شده بر قصد (نیت) و سپس تاثیر قصد بر رفتار بودجه­ریزی افراد مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است. زیرا فرض بر این است که پیش­نیاز انجام هر کاری قصد و نیت انجام آن است. بنابراین در پژوهش حاضر متغیر قصد بودجه­ریزی ذهنی میانجی نمی­باشد.

فرضیه اول: نگرش نسبت به بودجه­ریزی ذهنی بر قصد بودجه­ریزی ذهنی تاثیر معناداری دارد

فرضیه دوم: هنجارهای انتزاعی بر قصد بودجه­ریزی ذهنی تاثیر معناداری دارد

فرضیه سوم: کنترل رفتاری ادراک شده بر قصد بودجه­ریزی ذهنی تاثیر معناداری دارد

فرضیه چهارم: قصد بودجه­ریزی ذهنی بر رفتار بودجه­ریزی ذهنی تاثیر معناداری دارد.

فرضیه پنجم: کنترل رفتاری ادراک شده بر رفتار بودجه­ریزی ذهنی تاثیر معناداری دارد.

 

3- روش­شناسی پژوهش 

پژوهش حاضر به لحاظ هدف از نوع کاربردی و به لحاظ طرح تحقیق از نوع پیمایشی با تاکید بر همبستگی است. جامعه آماری این پژوهش خانوارهای استان کردستان بودند، از آنجایی­که جامعه آماری پژوهش حاضر یک جامعه بزرگ تلقی می­شود، لذا براساس فرمول کوکران حداقل نمونه مورد نیاز 384 نفر تعیین می­گردد. برای تحقق این هدف، تعداد 500 پرسشنامه بین خانوارهای استان کردستان توزیع گردید که در نهایت 410 پرسشنامه قابل استفاده برگشت داده شد. جهت به­کارگیری ابزار مناسب تحقیق پس از مرور ادبیات پژوهش و مشورت با برخی از صاحب­نظران، مهمترین عوامل موثر بر بودجه­ریزی ذهنی خانوارها در قالب تئوری رفتار برنامه­ریزی شده شناسایی و سپس پرسشنامه­ای با دو قسمت جمعیت­شناختی و سوالات اصلی (21 سوال) در اختیار جامعه نمونه تحقیق قرار گرفت. روایی صوری و محتوای پرسشنامه با استفاده از نظر چند کارشناس خبره مورد تایید قرار گرفت. روایی سازه پرسشنامه با استفاده از تحلیل عاملی اکتشافی تعیین گردید. پایایی کل پرسشنامه و متغیرهای پژوهش با استفاده از نرم­افزارSPSS  به­شرح جدول 1 محاسبه گردید.

برای تحلیل داده­ها از رویکرد مدل­سازی معادلات ساختاری در قالب نرم­افزارهایSPSS  (نسخه 26) و AMOS (نسخه 24) استفاده شده است. دلیل استفاده از نرم­افزار آموس این است که در این نرم­افزار از مدل­سازی معادلات ساختاری بیزی استفاده می­شود، لذا این نرم­افزار از کارایی بهتری برای برآورد پارامترها در مدل­هایی که متغیرهای آنها از نوع مقوله­ای رتبه­ای یا اسمی هستند، برخوردار است. همچنین در این نرم­افزار می­توان از روشهای مختلف همچون حداکثر درست­نمایی، حداقل مربعات تعمیم یافته، حداقل مربعات غیروزنی و حداقل مربعات غیروابسته برای برآورد پارامترها استفاده نمود. خروجی­های این نرم افزار بسیار مفصل بوده، که این موضوع می­تواند در تفسیر نتایج حاصله به محقق کمک فراوانی نماید (قاسمی، 1392). 

در پژوهش حاضر ابتدا با استفاده از تحلیل عاملی اکتشافی متغیرها مورد اکتشاف قرار گرفتند. برای تحقق این هدف از روش استخراج مولفه­های اصلی و چرخش واریماکس استفاده گردید. خروجی نتایج بیانگر 5 سازه به­شرح جدول شماره (3) می­باشد.  

طبق نتایج پژوهش حاضر 9/43 درصد از پاسخ­دهندگان مرد و 1/56 درصد زن بودند. 9/62 درصد از پاسخ­دهندگان سن­شان کمتر از 30 سال و مابقی نیز بیشتر از 30 سال بودند. مقطع تحصیلی 2/40 درصد کارشناسی، 9/24 تحصیلات تکمیلی و 9/34 درصد نیز فوق دیپلم و پایین­تر بودند. همچنین 4/62 درصد از پاسخ­دهندگان مجرد و 6/37 درصد نیز متاهل بودند. به لحاظ اشتغال 3/26 درصد از پاسخ دهندگان کارمند، 7/40 درصد کارگری، 7/10 درصد خانه­دار، 0/19 درصد شغل آزاد و و 3/3 درصد نیز بازنشسته بودند.

 

جدول 1: پایایی کل پرسشنامه و سازه­های پژوهش

ضریب آلفای کرونباخ کل پرسشنامه	مولفه­ها	تعداد سوال	ضریب آلفای کرونباخ
906/0	نگرش	5	845/0
	هنجارهای ذهنی	4	782/0
	کنترل رفتاری	4	760/0
	قصد رفتاری	4	812/0
	رفتار	4	782/0

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

4- یافته­های پژوهش

در این بخش ابتدا آمار جمعیت­شناختی پاسخ­دهندگان ارائه می­شود.

 

جدول 2: آمار جمعیت­شناختی پاسخ­دهندگان

متغیر	گزاره	درصد	متغیر	گزاره	درصد
جنسیت	مرد	9/43	وضعیت شغلی	کارگری (شغل فصلی)	7/40
	زن	1/56		خانه­دار	7/10
سن	کمتر از 30 سال	9/62		کارمند	3/26
	بیشتر از 30 سال	1/37		شغل آزاد	0/19
وضعیت تاهل	مجرد	4/62		بازنشسته	2/3
	متاهل	6/37	تحصیلات	فوق­دیپلم و پایین­تر	9/34
تجربه کاری	ندارم	4/52		لیسانس	2/40
	دارم	6/47		فوق­لیسانس و دکترا	9/24
درآمد	ندارم	6/46
	دارم	4/53

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

ابتدا به منظور بررسی مناسب بودن داده­ها جهت انجام تحلیل عاملی اکتشافی از آزمون کفایت نمونه­گیری کیرز-می­یر-الکین (KMO) و آزمون کروی بودن بارتلت استفاده شده است (جدول شماره 2). مقدار آماره KMO عدد 916/0 می­باشد که این امر بیانگر کفایت نمونه­گیری و همچنین معنادار بودن آزمون کرویت بارتلت نیز بیانگر برقراری شرایط تحلیل عاملی است. 

 

جدول 3:  آزمون کیرز-می­یر-الکین و آزمون بارتلت

		اندازه
اندازه کفایت نمونه­گیری کیرز-می­یر-الکین		916/0
آزمون کرویت بارتلت	خی­دو تقریبی	713/3685
	درجه آزادی	210
	سطح معناداری	000/0

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

تحلیل عاملی با روش مولفه­های اصلی منجر به استخراج 5 عامل با مقادیر ویژه بالاتر از یک شد. این 5 عامل 126/63 درصد کل واریانس­های متغیرهای پژوهش را تبیین می­کنند (جدول 4). پس از مشخص شدن تعداد عوامل، نوبت به قرارگیری گویه­های تحقیق در هر یک از عوامل بود. به منظور تشخیص بهتر از روش چرخش واریماکس استفاده شده است (جداول 5 الی 9). 

 

جدول 4: مقادیر ویژه عامل­ها و درصد پوشش واریانس

عامل
	مقدار ویژه	درصد مقدار ویژه	درصد تجمعی	مقدار ویژه	درصد مقدار ویژه	درصد تجمعی
1	714/7	734/36	734/36	037/3	460/14	460/14
2	604/1	639/7	372/44	666/2	694/12	155/27
3	529/1	279/7	651/51	659/2	660/12	814/39
4	273/1	062/6	714/57	535/2	073/12	888/51
5	137/1	413/5	126/63	360/2	239/11	126/63

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

مقدار ویژه بیانگر سهم هر عامل از واریانس کل متغیرها می­باشد. شرط لازم برای تعیین تعداد عامل­ها این است که مقدار ویژه مربوطه بالاتر از عدد یک باشد؛ چرا که عامل­هایی که مقدار ویژه آنها کمتر از عدد یک باشد سهم اندکی در تبیین واریانس متغیرها داشته و به لحاظ آماری نیز معنادار نبوده و لذا می­یایست از تحلیل­ها کنار گذاشته شوند. چرخش عامل­ها باعث بهبود معناداری، پایایی و تکثیرپذیری آنها می­گردد. بنابراین عامل­های چرخش یافته باعث دقیق­تر شدن همبستگی­های اولیه از راه حل چرخش نیافته می­گردد. برای مثال در پژوهش حاضر مقدار ویژه عامل اول (بعد از چرخش) برابر با 037/3 بوده که قادر به تبیین 460/14 درصد از واریانس کل می­باشد. همچنین 5 عامل استخراج شده قادر به تبیین 126/63 درصد از واریانس کل می­باشند. گویه­ها و ضرایب مرتبط با عوامل استخراج شده در جداول 4 الی 8 منعکس می­باشد. 

جدول 5: نتایج تحلیل عاملی اکتشافی عامل اول (نگرش)

شماره	گویه	ضریب
1	معتقدم تهیه بودجه شخصی نقش مهمی در استفاده بهینه از پول دارد	741/0
4	معتقدم تهیه بودجه شخصی نقش مهمی در منطقی­تر شدن خرج­های زندگی دارد	736/0
3	معتقدم تهیه بودجه شخصی باعث افزایش آرامش زندگی می­گردد	719/0
2	معتقدم تهیه بودجه شخصی نقش مهمی در شناسایی عادات اقتصادی بد دارد	670/0
5	معتقدم تهیه بودجه شخصی نقش مهمی در ایفای به­موقع تعهدات مالی دارد	649/0

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

جدول 6: نتایج تحلیل عاملی اکتشافی عامل دوم (رفتار)

شماره	گویه	ضریب
18	در ابتدای هر ماه مبلغ لازم برای تامین هزینه­های روزمره زندگی­ام را کنار می­گذارم	809/0
20	سعی می­کنم هزینه­های روزمره زندگی­ام از یک سقف مشخص بالاتر نرود	797/0
21	در صورت افزایش خارج از عرف هزینه­های یک ماه خاص، حتما تلاش می­کنم هزینه­های ماه(های) بعد را کاهش دهم	704/0
19	در صورت صرف مبلغی بیش از حد در خصوص یک هزینه خاص، حتما تلاش می­کنم سایر هزینه­هایم را کاهش دهم	642/0

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

جدول 7: نتایج تحلیل عاملی اکتشافی عامل سوم (قصد رفتاری)

شماره	گویه	ضریب
14	به بودجه­ریزی اعتقاد دارم	824/0
16	قبل از خرید هر نوع کالایی به ضرورت خرید آن فکر می­کنم	818/0
17	قبل از خرید هر نوع کالایی به نحوه تامین منابع مالی مربوطه فکر می­کنم	761/0
15	قبل از دریافت هر نوع وام و یا قرضی به نحوه پرداخت آن فکر می­کنم	749/0

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

 

 

 

 

جدول 8: نتایج تحلیل عاملی اکتشافی عامل چهارم (هنجارهای انتزاعی)

شماره	گویه	ضریب
8	تشویق و حمایت اعضای خانواده نقش مهمی در تهیه بودجه شخصی دارد	842/0
9	تشویق و حمایت دوستان نقش مهمی در تهیه بودجه شخصی دارد	737/0
7	نظام آموزشی (مانند مدارس و دانشگاهها) می­تواند نکات آموزشی مفیدی را در خصوص تهیه بودجه شخصی ارائه نماید	698/0
6	رسانه­ها (مانند صدا و سیما) می­توانند برنامه­های آموزشی مفیدی را در خصوص تهیه بودجه شخصی ارائه کنند	661/0

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

جدول 9: نتایج تحلیل عاملی اکتشافی عامل پنجم (کنترل رفتاری)

شماره	گویه	ضریب
12	معتقدم عزم و اراده نقش مهمی در تهیه بودجه شخصی دارند	800/0
11	موانع و مشکلات را بهانه خوبی برای عدم تهیه بودجه شخصی نمی­دانم	744/0
10	در پایان هر ماه، هزینه­های انجام شده طی آن ماه را مورد بررسی و ارزیابی قرار می­دهم	634/0
13	سعی می­کنم بودجه ماه­های آتی را منطقی­تر و به­صرفه­تر از بودجه ماه­های قبل تهیه نمایم	581/0

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

4-1- تحلیل عاملی تاییدی

این بخش درصدد تعیین این مساله است که آیا تعداد عامل­ها و بارهای مربوطه استخراج شده در مرحله تحلیل عاملی اکتشافی با مدل نظری انطباق دارد یاخیر؟ به عبارت دیگر، تحلیل عاملی به آزمون میزان انطباق و همنوایی بین سازه نظری و سازه تجربی تحقیق می­پردازد. براساس شکل 2 عامل­های شناسایی شده در مرحله تحلیل عاملی اکتشافی به­همراه گویه­های مربوطه مورد تایید قرار گرفت.

 

 

شکل 2: مدل اندازه­گیری برازش یافته (تحلیل عاملی تاییدی مرتبه اول) براساس ضرایب استاندارد

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

در شکل فوق دوایر بزرگ (پنج گانه) بیانگر متغیرهای مکنون و یا عامل­ها بوده و همچنین مستطیل­ها نیز بیانگر گویه­های پژوهش می­باشند. پیکان­های دو سویه همبستگی میان عامل­ها را نشان می­دهد. پیکان­های یک سویه رسم شده از سمت دوایر بزرگ (5 گانه) به سمت مستطیل­ها بیانگر بار عاملی هر کدام از گویه­ها بوده و اعداد مندرج بر روی آنها نیز نشان دهنده ضریب همبستگی گویه­ها با هر یک از عوامل مربوطه است. اعداد مندرج بر روی مستطیل­ها نیز بیانگر ضریب تعیین بوده و نشان می­دهد که چه میزان از واریانس هر کدام از گویه­ها توسط عامل مربوطه قابل تبیین است. پیکان­های یک سویه از سمت دوایر کوچک (21 گانه) به سمت مستطیل­ها بیانگر واریانس باقیمانده (خطا) بوده که توسط عامل مربوطه تبیین نشده است. مقادیر خطا حاصل تفریق واریانس‌های تبیین شده از عدد 1 می­باشد. برای مثال مقدار خطای سوال 21 برابر با 69/0 می­باشد. درنهایت، از آنجایی­که بارهای عاملی همه متغیرها بیشتر از 5/0 هستند؛ لذا متغیرهای مشاهده شده به نحو مناسبی قادر به تبیین متغیرهای مکنون می­باشند.  

در پژوهش حاضر برای سنجش پایایی ابزار اندازه­گیری از دو شاخص پایایی مرکب^[35] و میانگین واریانس استخراج شده^[36] و همچنین برای سنجش روایی ابزار اندازه­گیری از دو شاخص روایی همگرا^[37] و روایی واگرا^[38] استفاده شده است (جدول شماره 10).  

 

جدول 10: نتایج مرتبط با پایایی و روایی مدل

	CR	AVE	MSV	ASV	نگرش	هنجارهای ذهنی	کنترل رفتاری	قصد	رفتار
نگرش	856/0	546/0	436/0	376/0	739/0
هنجارهای ذهنی	816/0	529/0	436/0	311/0	660/0	728/0
کنترل رفتاری	811/0	526/0	423/0	323/0	650/0	553/0	725/0
قصد	816/0	527/0	354/0	293/0	595/0	531/0	546/0	726/0
رفتار	804/0	510/0	293/0	254/0	541/0	471/0	516/0	487/0	714/0

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

جدول 11: حداقل­های مورد نیاز مرتبط با پایایی و روایی مدل

عنوان	مقادیر آستانه
شرط پایایی مدل	CR>0.7
شرط روایی همگرای مدل	AVE>0.5 ؛ CR>AVE
شرط روایی واگرای مدل	MSV < AVE ؛ ASV < AVE

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

با توجه به اینکه مقادیر محاسبه شده در جدول 10 بیشتر از مقادیر آستانه هستند، لذا مدل پژوهش از پایایی و روایی مناسبی برخوردار است. برای مثال تمامی مقادیر پایایی مرکب بیشتر از 7/0 و یا تمامی مقادیر میانگین واریانس استخراج شده بیشتر از 5/0 هستند. همچنین حداکثر واریانس مشترک^[39] و میانگین واریانس مشترک^[40] کوچکتر از میانگین واریانس استخراج شده هستند.

یافته­های پژوهش در خصوص آزمون برازش مدل و شاخص­های مختلف برازندگی در جدول 12 منعکس شده است. لازم به ذکر است اگر حداقل 3 الی 4 شاخص از شاخص­های مرتبط با برازش در حد مناسب باشند، مدل مورد نظر از برازش مناسبی برخوردار است (هیر و همکاران، 2010).   

 

جدول 12: نتایج میزان انطباق مدل اندازه­گیری با شاخص­های اندازه­گیری

شاخص		IFI	RMR	CFI	GFI	NFI	RMSEA
ملاک	3 ≥	≥ 90/0	08/0 ≥	≥ 90/0	≥ 90/0	≥ 90/0	08/0 ≥
میزان	256/1	987/0	016/0	987/0	953/0	942/0	025/0
تفسیر (برازش)	مطلوب	مطلوب	مطلوب	مطلوب	مطلوب	مطلوب	مطلوب

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

الگوی پس­انداز پس از انجام تحلیل عاملی تاییدی و همچنین بررسی روایی و پایایی ابزار با استفاده از مدل­سازی معادلات ساختاری و با روش حداکثر درست­نمایی آزمون شد. گویه­های هر متغیر پنهان به عنوان متغیرهای آشکار وارد مدل شدند. مدل مفهومی پژوهش شامل 5 متغیر پنهان می­باشد. بودجه­ریزی ذهنی و قصد بودجه­ریزی ذهنی به عنوان متغیر درون­زاد (وابسته) و سایر متغیرها به عنوان متغیر برون­زاد (مستقل) در نظر گرفته شده و مدل پژوهش مورد آزمون قرار گرفت. شکل شماره (3) ضرایب تاثیر متغیرهای مستقل بر متغیر وابسته را براساس خروجی نرم­افزار ایموس نشان می­دهد. طبق شکل شماره (3) و جدول شماره (12) تمامی متغیرها (نگرش، هنجارهای ذهنی و کنترل رفتاری ادراک شده) ابتدا بر قصد بودجه­ریزی ذهنی و سپس رفتار بودجه­ریزی ذهنی تاثیرگذار هستند.

 

 

شکل 3: تحلیل معادلات ساختاری براساس روش حداکثر درست­نمایی

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

براساس نتایج مندرج در جدول 13 مشخص می­گردد مقادیر نسبت بحرانی (C.R.) محاسبه شده برای سه متغیر مکنون مورد بررسی بیشتر از 58/2 بوده و درنتیجه این متغیرهای مکنون در تبیین/شکل­گیری سازه واسط پژوهش "قصد بودجه­ریزی ذهنی" و سپس سازه اصلی پژوهش "رفتار بودجه­ریزی ذهنی" دارای اثر مثبت و معناداری هستند. از سوی دیگر، براساس اندازه/شدت مقادیر ضرایب استاندارد که همان مقادیر بتا (یا ضریب رگرسیون استاندارد شده^[41]) در تحلیل رگرسیون است، می­توان بیان داشت که متغیرهای مکنون به ترتیب تاثیرگذاری در تبیین/شکل­گیری سازه قصد بودجه­ریزی ذهنی عبارتند از: نگرش، کنترل رفتاری ادراک شده و هنجارهای ذهنی. ضمناً خاطر نشان می­سازد متغیر قصد بودجه­ریزی ذهنی در تبیین/شکل­گیری رفتار بودجه­ریزی ذهنی نقش موثری دارد. در نهایت متغیر کنترل رفتاری ادراک شده نیز بر متغیر رفتار بودجه­ریزی ذهنی تاثیرگذار است.   

طبق شکل 3 مقدار ضریب تعیین (R²) برای متغیر قصد بودجه­ریزی ذهنی برابر با 44/0 و برای متغیر رفتار بودجه­ریزی ذهنی نیز برابر 36/0 می­باشد. ضریب تعیین سنجه دقت پیش­بینی مدل بوده و بیانگر اثرات چندگانه متغیرهای مکنون برون­زا بر متغیر مکنون درون­زا است. به اعتقاد چین (1998) مقادیر ضریب تعیین 19/0، 33/0 و 67/0 به ترتیب بیانگر دقت کم، متوسط و زیاد مدل برآورد شده می­باشند.

 

جدول 13: خلاصه نتایج بدست آمده از تحلیل عاملی تاییدی (آزمون فرضیات)

ضرایب غیر استاندارد	خطای استاندارد	ضرایب استاندارد	نسبت بحرانی (C.R.)	سطح معناداری  (P-Value)
نگرش	ç	قصد بودجه­ریزی ذهنی	367/0	091/0	336/0	025/49	000/0
هنجارهای ذهنی	ç	قصد بودجه­ریزی ذهنی	185/0	065/0	207/0	831/2	005/0
کنترل رفتاری ادراک شده	ç	قصد بودجه­ریزی ذهنی	204/0	066/0	220/0	072/2	002/0
قصد	ç	رفتار بودجه­ریزی ذهنی	405/0	087/0	329/0	633/4	000/0
کنترل رفتاری ادراک شده	ç	رفتار بودجه­ریزی ذهنی	395/0	079/0	347/0	017/5	000/0

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

با توجه به شکل 3 و جدول 13، از آنجایی­که نسبت بحرانی هر پنج رابطه بیشتر از 58/2 می­باشد، لذا می­توان اظهار داشت در سطح اطمینان 99 درصد تمامی متغیرها (نگرش، هنجارهای ذهنی و کنترل رفتاری ادراک شده) بر قصد بودجه­ریزی ذهنی و سپس رفتار بودجه­ریزی ذهنی تاثیر مثبت و معناداری دارند. میزان تاثیرگذاری متغیرهای مستقل بر متغیر وابسته (قصد بودجه­ریزی ذهنی) به ترتیب عبارتند از: نگرش (336/0)، کنترل رفتاری ادراک شده (220/0) و هنجارهای ذهنی (207/0).  

 

4-2- اثر میانجی متغیر قصد بودجه­ریزی ذهنی

هر چند طبق مدل پژوهش بررسی اثرات متغیر میانجی مدنظر نیست. اما از آنجایی­که طبق نتایج پژوهش بین هریک از مولفه­های سه­گانه تئوری رفتار برنامه­ریزی شده و متغیر رفتار بودجه­ریزی ذهنی (متغیر وابسته اصلی) رابطه معناداری وجود دارد، لذا از آزمون متغیر میانجی (قصد بودجه­ریزی ذهنی) به عنوان آزمون­های مکمل استفاده شده است. بنابراین در این بخش اثرات میانجی قصد بودجه­­ریزی ذهنی بر رابطه هریک از متغیرهای مستقل با متغیر وابسته (رفتار بودجه­ریزی ذهنی) مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است (جدول 14). 

 

 

 

جدول 14: بررسی اثرات میانجی­گری متغیر قصد بودجه­ریزی ذهنی

اثر مستقیم	اثر غیرمستقیم	اثر کل	نوع میانجی­گری
نگرش	ç	رفتار بودجه­ریزی ذهنی	292/0 (030/0)	082/0 (007/0)	374/0 (004/0)	جزئی
هنجارهای ذهنی	ç	رفتار بودجه­ریزی ذهنی	124/0 (115/0)	043/0 (010/0)	167/0 (028/0)	کامل
کنترل رفتاری ادارک شده	ç	رفتار بودجه­ریزی ذهنی	235/0 (022/0)	055/0 (010/0)	290/0 (003/0)	جزئی

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

نکته 1: محاسبات فوق با استفاده از دستور بوت‌استراپینگ (تعداد نمونه 2000 مورد، سطح اطمینان %95) و در قالب نرم­افزار ایموس انجام شده است.

نکته 2: اعداد خارج از پرانتز ضریب رگرسیون (مسیر) و اعداد داخل پرانتز سطح معناداری هستند. 

 

متغیر میانجی بیانگر چگونگی و یا چرایی رابطه بین دو متغیر می­باشد. بدین معنی­که متغیر میانجی به عنوان رابط بین متغیر مستقل و متغیر وابسته قرار گرفته و رابطه این دو را تحت تاثیر قرار می‌دهد. با ورود متغیر میانجی اثر غیرمستقیم مطرح شده و لذا محاسبه اثرات مستقیم، غیرمستقیم و کل ضرورت می­یابد. در مواقعی که هر دو اثر (مستقیم و غیرمستقیم) به لحاظ آماری معنادار باشند؛ اثر متغیر میانجی تحت عنوان متغیر میانجی­گر جزئی مطرح شده و همچنین در مواقعی­که اثر مستقیم معنادار نبوده اما اثر غیرمستقیم معنادار می­باشد، اثر متغیر میانجی تحت عنوان متغیر میانجی­گر کامل تلقی می­گردد. بدین معنی که در میانجی­گری جزئی بخشی از اثرات متغیر وابسته از طریق متغیر مستقل و بخشی نیز از طریق متغیر میانجی تبیین می­گردد. اما در میانجی­گری کامل اثرات متغیر وابسته فقط از طریق متغیر میانجی تبیین می­گردد. شرط لازم در هر دو حالت (میانجی­گری جزئی و کامل) معنادار بودن اثر کل است.    

همانگونه در جدول شماره (14) مشاهده می­شود، متغیر قصد بودجه­ریزی بر روابط بین تمامی متغیرهای مستقل با متغیر وابسته (رفتار بودجه­ریزی) دارای اثر میانجی است. برای مثال، در رابطه بین متغیر نگرش با رفتار بودجه­ریزی ذهنی؛ از 4/37 درصد اثر کل، 2/29 درصد توسط متغیر مستقل (نگرش) و 2/8 درصد نیز توسط متغیر میانجی (قصد بودجه­ریزی ذهنی) تبیین می­گردد. 

 

4-3- بررسی اثر تعدیل­گری متغیرهای جمعیت­شناختی 

در این بخش از آزمون یومن ویتنی برای بررسی متغیرهای دو وضعیتی و از آزمون کروسکال والیس برای بررسی متغیرهای بیش از حالت دو ضعیتی استفاده شده است.

آزمون یومن ویتنی: برای ارزیابی تاثیر متغیرهای جمعیت­شناختی (دو وضعیتی) بر روی متغیرهای پژوهش از آزمون یومن ویتنی^[42] استفاده شده است (جداول 15  و 16).

 

جدول 15: نتایج آزمون یومن ویتنی؛ میانگین رتبه­ها

متغیر		نگرش	هنجارهای ذهنی	الگوی رفتاری	قصد بودجه­ریزی	رفتار بودجه­ریزی
جنسیت	مرد	94/206	93/201	34/211	89/207	73/206
	زن	37/204	30/208	93/200	63/203	54/204
سن	کمتر از 30 سال	66/195	23/193	06/200	46/201	55/191
	بیشتر از 30 سال	21/222	32/226	73/214	37/212	17/229
وضعیت تاهل	مجرد	77/198	86/203	54/202	11/202	77/199
	متاهل	69/216	23/208	43/210	13/211	03/215
وضعیت درآمدی	درآمدی ندارم	56/192	98/206	45/196	72/203	57/215
	درآمدی دارم	79/216	21/204	39/213	05/207	72/196
تجربه کاری	تجربه­ای ندارم	81/195	75/202	61/201	04/205	95/213
	تجربه­ای دارم	18/216	54/208	79/209	01/206	18/196

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

جدول 16: نتایج آزمون یومن ویتنی؛ مقدار معناداری (Sig.)

متغیر	نگرش	هنجارهای ذهنی	الگوی رفتاری	قصد بودجه­ریزی	رفتار بودجه­ریزی
جنسیت	808/0	575/0	361/0	712/0	850/0
سن	014/0	005/0	211/0	357/0	002/0
وضعیت تاهل	098/0	707/0	499/0	445/0	201/0
وضعیت درآمدی	021/0	806/0	135/0	771/0	104/0
تجربه کاری	053/0	608/0	471/0	933/0	124/0

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

برای انجام این آزمون از نرم­افزار SPSS نسخه 26 استفاده شده است. نتایج آزمون یومن ویتنی نشان می­دهد: الف) در سطح معناداری 5% وضعیت متغیرهای نگرش، هنجارهای ذهنی و رفتار بودجه­ریزی در بین سنین مختلف تفاوت معناداری وجود دارد. بدین معنی­که برحسب این سه متغیر عملکرد افراد بالاتر از 30 سال بهتر از افراد کمتر از 30 سال است. ب) در سطح معناداری 5%، بین نگرش نسبت به بودجه­ریزی ذهنی در بین افراد دارای درآمد و افراد بدون درآمد تفاوت معناداری وجود دارد. بدین معنی­که نگرش افراد دارای درآمد نسبت به بودجه­ریزی ذهنی بهتر از افراد بدون درآمد است. ج) در سطح معناداری 5%، در خصوص متغیرهای جمعیت­شناختی جنسیت، وضعیت تاهل و تجربه کاری در میان متغیرهای پژوهش تفاوت معناداری مشاهده نشد. 

آزمون کروسکال والیس: برای ارزیابی تاثیر متغیرهای جمعیت­شناختی (بیش از دو وضعیتی) بر روی متغیرهای پژوهش از آزمون کروسکال والیس^[43] استفاده شده است (جداول 17 و 18).

 

جدول 17: نتایج آزمون کروسکال والیس؛ میانگین رتبه­ها

متغیر		نگرش	هنجارهای ذهنی	کنترل رفتاری	قصد بودجه­ریزی	رفتار بودجه­ریزی
تحصیلات	فوق دیپلم و کمتر	75/193	24/177	70/187	83/198	96/211
	لیسانس	99/202	45/209	40/208	46/201	28/196
	فوق لیسانس و دکترا	03/226	73/238	77/225	39/221	36/211
وضعیت شغلی	کارگری (شغل فصلی)	16/194	66/207	21/204	46/205	77/207
	خانه­دار	50/199	63/201	17/194	82/209	20/225
	کارمند	39/225	63/213	65/206	06/206	68/197
	شغل آزاد	90/198	90/192	87/207	18/197	34/194
	بازنشسته	85/245	85/198	65/236	65/236	96/215

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

جدول 18: نتایج آزمون کروسکال والیس؛ مقدار معناداری (Sig.)

متغیر	نگرش	هنجارهای ذهنی	کنترل رفتاری	قصد بودجه­ریزی	رفتار بودجه­ریزی
تحصیلات	059/0	000/0	034/0	274/0	423/0
وضعیت شغلی	091/0	799/0	834/0	843/0	597/0

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

در تفسیر نتایج باید از جدول دوم استفاده شود. از آنجایی­که مقدار معناداری (Sig.) برای دو متغیر پژوهش (هنجارهای ذهنی و کنترل رفتاری) در خصوص متغیر جمعیت­شناختی تحصیلات کمتر از 05/0 است، لذا می­توان اظهار داشت متغیرهای هنجارهای ذهنی و کنترل رفتاری در میان افراد دارای تحصیلات تکمیلی بیشتر از دارندگان سایر مدارک تحصیلی است. در سطح معناداری 5% متغیر جمعیت­شناختی وضعیت شغلی در میان تمامی متغیرهای پژوهش دارای تفاوت معناداری با یکدیگر نبود. برای انجام این آزمون از نرم­افزار SPSS نسخه 26 استفاده شده است. 

 

5- بحث و نتیجه­گیری

پژوهش حاضر با هدف بررسی نقش بودجه­ریزی ذهنی در تبیین رفتار مالی خانوارها بر اساس تئوری رفتار برنامه­ریزی شده انجام شده است. طبق نتایج پژوهش مولفه­های تئوری رفتار برنامه­ریزی شده (نگرش، هنجارهای ذهنی و کنترل رفتاری ادراک شده) بر قصد بودجه­ریزی ذهنی و سپس رفتار بودجه­ریزی ذهنی خانوارها موثر می­باشند. همچنین نتایج پژوهش نشان داد خانوارهای کردستانی به مقوله بودجه­ریزی ذهنی دیدگاه مثبتی داشته و عموماً به آن در رفتارهای مالی خود توجه می­کنند. در مواقعی­که خانوارها نسبت به بودجه­ریزی ذهنی احساس خوبی دارند، می­توان انتظار داشت آنان این مقوله را در تصمیمات مالی­شان لحاظ نمایند. در پژوهش حاضر نگرش به­صورت کلی مورد مطالعه قرار گرفته است.

براساس یافته­های پژوهش حاضر متغیر نگرش بر قصد بودجه­ریزی ذهنی تاثیرگذار است. از آنجایی­که نگرش عامل موثر بر قصد و نیت می­باشد، اگر نگرش خانوارها نسبت به بودجه­ریزی ذهنی مثبت باشد؛ آنگاه قصد و نیت آنان برای تهیه حسابهای بودجه­ای ذهنی محکم­تر می­گردد. این یافته با یافته­های پژوهش آجزن و فیش­بین (2000)، طارق و همکاران (2017)، کلوز و همکاران (2018) و کاشف و همکاران (2018)  همخوانی دارد. بدین معنی که نقش متغیر نگرش در تدوین بودجه­ریزی ذهنی از سوی افراد غیرقابل انکار است.      

براساس یافته­های پژوهش حاضر، متغیر هنجارهای ذهنی بر بودجه­ریزی ذهنی تاثیرگذار است. بدین معنی که هنجارهای ذهنی از طریق افزایش اعتماد به نفس افراد، می­تواند به آنان در تهیه حسابهای بودجه­ای ذهنی کمک موثری نماید. این یافته با یافته­های پژوهشهای مارتین و همکاران (2010) و کاوتونِن، وِن­گالدرِن و فینک (2015)  همخوانی دارد. بدین معنی که درک خانوارها از فشارهای اجتماعی ناشی از هنجارهای مورد پسند اطرافیان در سطح مناسب بوده و لذا این موضوع تمایل آنها نسبت به تهیه بودجه­ریزی ذهنی را افزایش داده است.     

یافته­های پژوهش حاضر نشان می­دهد متغیر کنترل رفتاری ادراک شده چه به­صورت مستقیم و چه از طریق متغیر قصد بر بودجه­ریزی ذهنی تاثیرگذار است. بدین معنی که هرچه خانوارها از کنترل رفتاری ادراک شده بیشتری برخوردار باشند، تمایل آنان برای تهیه حسابهای بودجه­ای ذهنی افزایش می­یابد. این یافته با یافته­های پژوهشهای نورمَن و اسمیت (1995)، کُرنِر و آبراهام (2001)، هاگِر و همکاران (2001)، جکسون، اسمیت و کرونِر (2003)، دی­بروجِن (2007) همخوانی دارد. کنترل رفتاری ادراک شده به درک افراد از آسانی و دشواری یک رفتار با توجه به منابع در دسترس اشاره دارد. از اینرو در صورت فراهم شدن شرایط تمایل افراد به بودجه­ریزی ذهنی افزایش می­یابد.   

براساس یافته­های پژوهش حاضر قصد بودجه­ریزی چه به­صورت مستقیم و چه به­صورت متغیر میانجی بر رفتار بودجه­ریزی ذهنی خانوارها تاثیرگذار است. این یافته با یافته­های پژوهشهای آیتامان (2002)، شیران و اوربِل (2000)، طارق و همکاران (2017)  همخوانی دارد. بدین معنی که قصد یک شاخص مهم برای پیش­بینی رفتار است. به­عبارت دیگر هرچه قصد خانوارها برای بودجه­ریزی بیشتر باشد می­توان انتظار رفتار بودجه­ریزی بیشتری از سوی آنان را داشت.  

در خصوص متغیر جمعیت­شناختی سن، در ارتباط با متغیرهای نگرش، هنجارهای ذهنی و رفتار بودجه­ریزی عملکرد افراد بالای 30 سال بهتر از عملکرد افراد کمتر از 30 سال بود. در رابطه با متغیر وضعیت تاهل نگرش افراد متاهل نسبت به بودجه­ریزی ذهنی بهتر از افراد مجرد بود. در خصوص متغیر تحصیلات، وضعیت متغیرهای نگرش و کنترل رفتاری ادراک شده در افراد دارای سطح تحصیلات بالاتر از سطح بهتری برخوردار است. درنهایت، در خصوص سایر متغیرهای جمعیت­شناختی تفاوت معناداری بین متغیرهای پژوهش مشاهده نگردید. 

 

5-1- پیشنهادات مبتنی بر یافته­های پژوهش

براساس یافته­های پژوهش حاضر می­توان پیشنهادات کاربردی زیر را ارائه نمود:

• دسته­بندی هزینه­ها از جمله اولویت­های هر خانواری محسوب شده و لذا هدف­گذاری صحیح و کسب شناخت کافی نسبت به بودجه­های ذهنی و نحوه تحقق اهداف می­تواند نقش بسزائی در فرایند دسته­بندی هزینه­ها داشته باشد. مواردی همچون ویژگی­های جمعیت­شناختی، جغرافیایی، روانشناختی و رفتاری تاثیر قابل توجهی بر دسته­بندی هزینه­ها دارند. از بودجه­ریزی ذهنی می­توان به­عنوان یک شیوه جدید و موثر در خصوص دسته­بندی هزینه­ها یاد نمود. زیرا فرصت مدیریت هزینه را در اختیار خانوارها قرار می­دهد.
• بازنگری دوره­ای در بودجه­ریزی ذهنی ضروری به­نظر می­رسد. زیرا ممکن است افراد در بودجه­ریزی اولیه کالاها و یا خدماتی را که در مراحل بعد ضرورت آنها احساس می­شود، مدنظر قرار نداده باشند. لذا در بازنگری دوره­ای می­توان این نقصیه را پوشش داد.
• اقلام مندرج در هر دسته از بودجه­های ذهنی باید قابل تهاتر باشد. زیرا برخی از اقلام مرتبط با یک دسته از هزینه­ها ممکن است خارج از کنترل افراد باشد. برای مثال در شرایط کرونایی مسافرت و اسکان در مراکز اقامتی و سیاحتی برای افراد غیرممکن می­گردد. لذا بهتر است در این شرایط اقلام مرتبط با دسته تفریحات قابل تجدیدنظر باشند.

 

5-2- محدودیتها و پیشنهاداتی برای پژوهشهای آتی

محدودیتهای پژوهش حاضر که ممکن است فرصتهایی را برای پژوهشهای بیشتر فراهم نماید، عبارتند از:

• در پژوهش حاضر خانوارها به­صورت کلی مورد مطالعه قرار گرفتند و لذا اگر جامعه هدف فقط سرپرستان خانوار باشد آنگاه ممکن است، نتایج حاصل قابل تامل­تر باشد.
• توانایی­های شناختی پاسخ­دهندگان یکی دیگر از محدودیتها است. در پژوهش حاضر فرض بر این بود که توانایی­های شناختی افراد در خصوص یادآوری و طبقه­بندی هزینه­ها از کفایت لازم برخوردار است. اما این در حالی است که ممکن است توانایی­های شناختی پاسخ­دهندگان در یک سطح نبوده که این عامل می­تواند باعث سوءگیری نتایج گردد. چرا که بودجه­های ذهنی، اهداف، دسته­های هزینه و طروق انجام آنها کاملاً ذهنی هستند. برای مثال ممکن است ذهنیت خانوارها نسبت به سرگرمی با یکدیگر متفاوت باشد. لذا پیشنهاد می­گردد تصویر روشن­تری نسبت به محتویات هر دسته هزینه در اختیار پاسخ­دهندگان قرار داده شود. این کار می­تواند باعث افزایش اعتبار پژوهش گردد.
• در پژوهش حاضر ویژگی­های شخصیتی افراد مدنظر نبوده است. شخصیت ممکن است بر رفتارهای مالی تاثیرگذار باشد. لذا توصیه می­گردد در پژوهش­های آتی تاثیر ویژگی­های شخصیتی بر اهداف افراد، بودجه­های ذهنی آنان و نحوه تحقق آنها مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد. بعلاوه، می­توان بودجه­های ذهنی گروه­های هدف خاص را با یکدیگر مورد مطالعه و مقایسه قرار داد.

 

 

[1]- گروه حسابداری، دانشگاه حضرت معصومه (س)، قم، ایران.   نویسنده  مسئول   [e-mail]

[2]- Lichner et al.

[3]- Behavioral Finance

[4]- Sophia & Ryandono

[5]- Pompian

[6]- Hoque

[7]- Heath and Soll

[8]- Antonides, de Groot, & van Raaij

[9]- Houtum

[10]- Elgeka & Ma

[11]- Theory of Planned Behavior (TPB)  

[12]- Theory of Reasoned Action (TRA)  

[13]- Ajzen & Fishbein

[14]- Behavioral Intention   

[15]- Pan & Truong

[16]- Kim, Njite, & Hancer

[17]- Kashif, Zarkada, & Ramayah

[18]- Kautonen, van Gelderen, & Fink

[19]- Sutter & Paulson

[20]- Hedonic Editing    

[21]- Earmarking    

[22]- Theory of Reasoned Action   

[23]- Triandis

[24]- Peña-García et al.

[25]- Honkanen, Olsen, and Verplanken

[26]- Bentler & Speckart

[27]- Fredricks & Dossett

[28]- Hagger, Chatzisarantis, & Biddle

[29]- Bagozzi & Kimmel

[30]- Norman & Smith

[31]- Jackson, Smith, & Conner

[32]- Athiyaman

[33]- Sheeran & Orbell

[34]- Madden, Ellen & Ajzen

[35]- Composite Reliability (CR)

[36]- Average Variance Extracted (AVE)

[37]- Convergent Validity

[38]- Divergent Validity

[39]- Maximum Shared Variance (MSV)

[40]- Average Shared Variance (ASV)

[41]- Standardized Regression Weights

[42]- Mann-Whitne U Test

[43]- Kruskal-Wallis H Test

مراجع

فهرست منابع

• قاسمی، وحید. (1392). مدل سازی معادله ساختاری در پژوهش های اجتماعی با کاربرد Amos Graphics. انتشارات جامعه­شناسان، چاپ دوم، تهران