چگونگی دگردیسی نمادهای اساطیری «خون، گیاه و گیسو» در رمان‌های معاصر (مطالعه موردی سووشون، حیرانی و منِ او)

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 3، دوره 19، شماره 70، اسفند 1401، صفحه 77-106   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2023.699048

نویسندگان

طاهره کوچکیان^{* 1}؛ خاور قربانی²

¹استادیار، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

²دانشیار دانشگاه آزاد اسلامی، واحد مهاباد، ایران

چکیده

پژوهش حاضر چگونگی بازتولید نمادهای اساطیری خون، گیاه و گیسو را در ارتباط با اسطورة شهید‌شونده به شکل تلفیقی در رمان‌های معاصر بررسی می‌کند. برای دستیابی به این هدف، نخست به منظور شناسایی اصالت نحوة تلفیق، آن‌ها را در داستانِ سیاوش شاهنامه بررسی و سپس با توجه به میزان مطابقت، شیوه و دلیل دگردیسی این نمادهای اساطیری را در سه رمان معاصر با داستان سیاوش در شاهنامه تحلیل نموده است. جامعۀ آماری تحقیق، متون اساطیری و چند رمان‌ِ معاصر و نمونۀ تحقیق، داستان سیاوش در شاهنامه و سه رمان سووشون، حیرانی و منِ او است که با روش نمونه‌‌گیری هدفمند انتخاب‌شده‌اند. پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی بر آن است این نمادهای اساطیری متأثر از خط فرهنگی، عناصر و مناسبات درونی خود در رمان تغییر کرده و بازتولید شده اند. نتایج ضمن تأیید باززایی این مثلث نمادین در ادبیات داستانی معاصر و بررسی روند تحولِ آن، بر آن است که ساختار آن با وجود تفاوت در زمینه باززایی(زمان، مکان و موقعیّت) ثابت مانده است، امّا اجزاء، زمینه و کارکرد شخصیّتی و معنایی آن دچار دگردیسی شده است و دال محور شناخت آن با توجه به سه عنصر تغییر، شکستگی، دگرگونی و ادغام بازتولید شده‌اند.

کلیدواژه‌ها

دگردیسی؛ خون؛ گیاه و گیسو؛ نمادهای اساطیری؛ رمان معاصر

مراجع

اسماعیل‌پور مطلق، ابوالقاسم. 1377. اسطوره، بیان نمادین. چ1. تهران: سروش.

الیاده، میرچا. 1375. مقدس و نامقدس، ترجمه نصرالله زنگویی. چ1. تهران: سروش.

الیاده، میرچا .1376. رساله تاریخ ادیان. ترجمه جلال ستاری. تهران: سروش.

الیاه، میرچا 1374. اسطوره بازگشت جاودانه. ترجمه بهمن سرکاراتی. تهران: طهوری.

امیرخانی، رضا. 1393. من او . چ31. تهران: افق.

بهار، مهرداد.1373. جستارهایی چند در فرهنگ ایران. به کوشش ابوالقاسم اسماعیل‌پور مطلق. تهران: فکر روز.

پاینده، حسین. 1397. نظریه و نقد ادبی. ج1. تهران: سمت.

پور داوود، ابراهیم.1377. یشت ها. ج1. تهران: اساطیر.

صابری، طیبه، سیّدکاظم موسوی، مسعود فروزنده و میترا شاطری. 1397. «مو در قصه‌های شفاهی و اساطیر». دوماهنامه فرهنگ و ادبیات عامه. س6. ش22. صص230ـ206. 

صالح، حلوه، سعید بزرگ بیگدلی، حسینعلی قبادی و قدرت‌الله طاهری. 1399. «تحلیل نمودهای اسطوره ای در رمان های معاصر فارسی از سال 1340 تا 1357 با تأکید بر رمان سووشون». روایت‌شناسی. س4. ش7. صص80ـ53.

DOR: 20.1001.1.25886495.1399.4.1.3.1

عرفانی بیضایی، جواد و اشرف جوادی. 1396. «تأثیرپذیری سیمین دانشور در نگارش سووشون از داستان سیاووش در شاهنامه». مجله مطالعات ادبیات. س3. ش4. صص69ـ58.

حمیدیان، سعید. 1376. شاهنامه. ج3. چ3. تهران: قطره.

خجسته، فرامرز و محمدرضا حسنی ‌جلیلیان. 1389. «تحلیل داستان سیاوش بر بنیاد ژرف‌ساخت اسطوره باروری و ایزد گیاهی». تاریخ ادبیات. س3‌. ش1. صص96ـ77.

دانشور، سیمین. 1380. سووشون. تهران: خوارزمی.

ـــــــــــــ . 1381. گفتگو با مجله زنان. س11. فروردین.

دولت‌آبادی، محمود.1380. کلیدر. ج10. چ11. تهران: فرهنگ معاصر، چشمه.

رؤیایی، طلایه. 1394. «زایش اسطوره ‌های جدید از بطن ادبیات مدرن». پژوهش ادبیات معاصر جهان. س20. ش1. صص109ـ91.  DOI: 10.22059/JOR.2015.54217

رضایی دشت ارژنه، محمود و پروین گلی‌زاده. 1390. «بررسی تحلیل ـ تطبیقی سیاوش، اوزیریس و آتیس». ادبیات عرفانی و اسطوره شناسی دانشگاه آزا اسلامی واحد تهران جنوب. س7. ش22. صص83ـ57. DOR: 20.1001.1.20084420.1390.7.22.2.0

رنجبر، ابراهیم. 1391. «جنبه‌های نمادین رمان سووشون». فنون ادبی. س4. ش1 (پیاپی1). صص106ـ93. DOR: 20.1001.1.20088027.1391.4.1.1.7

زمانی، فاطمه. 1398. «تحلیل اسطوره‌ای ـ بینامتنی رمان حیرانی بر اساس نظریة آلوده‌انگاری ژولیا کریستوا». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س‌15. ش54. صص161ـ135. DOR:  20.1001.1.20084420.1398.15.54.5.3

زمردی، حمیرا. 1381. «نمادهای تمثیلی و اساطیری گیاه و درخت در مثنوی مولوی». مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی(تهران). س4. ش8ـ7ـ6ضمیمه. صص126ـ109.

علوی‌‌مقدم، مهیار و مریم ساسانی. 1387. «فرایند نقد اسطوره‌ای در نقد و تحلیل کهن‌الگوی «مرگ و تولد دوباره». مطالعات ایرانی. ش14. صص236ـ221.    

فرنبغ .1369. بندهش. گزارش مهرداد بهار. چ5. تهران: توس.

فصیح، اسماعیل .1364. درد سیاوش. چ1. تهران: صفی علیشاه.

قاسم‌زاده، سیّدعلی و حسینعلی قبادی. 1391. «دلایل گرایش رمان‌نویسان پسامدرنیسم به احیای اساطیر». ادب‌پژوهی. س6. ش21. صص61ـ31.

DOR:  20.1001.1.17358027.1391.6.21.3.5  

قبادی، حسینعلی و علی‌نوری خاتونبانی.1386. «نمادپردازی در رمان‌های سیمین دانشور». پژوهشنامه زبان و ادب فارسی(گوهر گویا). ش3. صص86ـ63. 

کریمی قره‌بابا، سعید و مختار رضایی. 1393. «بررسی کهن‌الگوگرایانه «درخت» در رمان سووشون». مطالعات داستانی. س3. ش2. صص22ـ7.

ستاری، رضا، محمود عزیزی و مریم بنی‌کریمی. 1389. «بررسی تقابل مدرنیسم و اسطوره در آثار گلشیری». متن‌پژوهی ادبی. س14. ش46. صص159ـ145.

DOR:  20.1001.1.22517138.1389.14.46.7.0

سجادی، محمد علی .1373. حیرانی. چ 1. تهران: اوجا.

شایان‌سرشت، اکبر و حامد مهرداد. 1396. «نظریة اسطوره گشتار و شیوه‌های ظهور آن در رمان فارسی». پژوهش ادبیات معاصرجهان. س22. ش2. صص444ـ425.

DOI: 10.22059/JOR.2017.115823.1150  

شوالیه، ژان و آلن گربران. 1388. فرهنگ نمادها. ترجمه سودابه فضایلی. تهران: جیهون.

مختاریان، بهار. 1387. «موی بریدن در سوگواری». فصلنامه فرهنگستان. س10. ش4. صص55ـ50.

مهدوی، معصومه، بابک فرزانه و لیلا قاسمی حاجی‌آبادی. 1398. «دگردیسی اسطوره‌ها در سروده‌های بدر شاکر السیاب». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س15. ش55. صص226ـ195.

DOR:  20.1001.1.20084420.1398.15.55.7.7

نیچه، فردریش ویلهلم. 1377. زایش تراژدی. ترجمه رویا منجم. تهران: پرسش.

نیکخواه فاردقی، اعظم. 1397. «فراخوانی اسطوره و حماسه ها در رمان فارسی (مطالعه موردی: رمان سین مثل سودابه نوشته کاوه میرعباسی)». همایش شاهنامه و تعلیم و تربیت.

هال، جیمز. 1390. فرهنگ نگاره ای نمادها در هنر شرق و غرب. ترجمه رقیه بهزادی. ج5. تهران: فرهنگ معاصر.

یغمایی، پیرایه .1390. گیسوی چنگ ببرید به مرگ می ناب. وب سایت رسمی پیرایه یغمایی.

https://pirayehyaghmaii.com/gisooye-chang/

 

English Sources

Crawly, E. (1927), The Mystic Rose: A Study of Primitive Marriage, London

Golan, A. (1991), Myth and Symbol, Symbolism in Prehistoric Religions, Jerusalem

Malinowski, B. (1935), Coral Gardens and Their Magic, 2 vols, London

Taylor, E. B. (1873), Primitive Culture, London

Leach, E. R. (1967), ‘‘Magical Hair’’,Myth and Cosmos, New York, pp. 77-108