تحلیل پیوندهای بینامتنیتی قصاید پروین اعتصامی و غزلیات حافظ بر مبنای رویکرد بینامتنیت ژنت

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 1، دوره 14، شماره 54، شهریور 1401، صفحه 1-30   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/pars.2022.699223

نویسندگان

پروین گلی زاده^{* 1}؛ مختار ابراهیمی²؛ مریم اشکانی³

¹دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید چمران اهواز (نویسنده مسؤول)

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید چمران اهواز

³دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید چمران اهواز

چکیده

مسئله در این پژوهش نشان‌دادن تأثیرپذیری زبانی و اندیشگی پروین اعتصامی از حافظ است. روش تحقیق توصیفی ـ ‌تحلیلی و بر مبنای رویکرد بینامتنیت ژنت است. بینامتنیت بر اثرپذیری و اثرگذاری متون بر یکدیگر استوار است. بر مبنای این رویکرد، هیچ متن یگانه، اصیل و منحصربه‌فردی وجود ندارد. همة متون از متون پیش از خود تأثیر پذیرفته‌اند و بر متون پس از خود تأثیر می‌گذارند و این امر ناظر بر ویژگی گفت‌وگومندی متون است. ژولیا کریستوا اصطلاح بینامتنیت را در اواخر دهة شصت میلادی مطرح کرد. ژرار ژنت ازجمله نظریه‌پردازانی‌‌ است که بینامتنیت را به‌گونه‌ای کاربردی بدل کرد و آن را ترامتنیت نامید. نتایج حاصل از بازخوانی قصاید پروین اعتصامی، بیانگر وجود روابط بیش‌متنی و فرامتنی قصاید این شاعر و غزلیات حافظ ـ از میان اقسام پنج‌گانة روابط بینامتنی ژنتی (بینامتنیت، پیرامتنیت، فرامتنیت، سرمتنیت و بیش‌متنیت) ـ است. روابط فرامتنی میان برخی از ابیات پروین و حافظ نشان‌دهندة پایبندی پروین به اصول فکری و فرهنگی ادبیات کلاسیک فارسی و موضع انتقادی حافظ در این امور است.
 
 
 

کلیدواژه‌ها

بینامتنیت؛ ژنت؛ پروین اعتصامی؛ حافظ؛ قصیده

مراجع

1. اعتصامی، پروین (۱۳۶۲)، دیوان اشعار، به‌کوشش منوچهر مظفریان، بازار بین‌الحرمین، تهران: مؤسسه چاپ و انتشارات علمی.
2. آلن، گراهام (1389)، بینامتنیت، ترجمة پیام یزدانجو (ویراست دوم)، تهران: نشر مرکز.
3. پناهی، مهین (1387)، «اندیشة فلسفی در شعر پروین اعتصامی»، مطالعات زنان، سال 6، ش 2، 88‑93.
4. حافظ، شمس‌الدین محمد (۱۳۶۲). دیوان اشعار، چاپ اول، تهرن: انتشارات بامداد.
5. ـــــــــــــــــــــــــ (1363)، دیوان اشعار، به‌اهتمام ابوالقاسم انجوی شیرازی، چاپ پنجم، تهران: سازمان انتشارات جاویدان.
6. حسینی، مریم (۱۳۸۹)، «شعر فمینیستی نویافته‌ای از پروین اعتصامی»، زن در فرهنگ و هنر (پژوهش زنان)، دورة ۲، شمارة ۱، 5‑21.
7. خاقانی شروانی، بدیل ‌بن ‌علی (۱۳۹۱)، دیوان خاقانی شروانی، چاپ دهم، تهران: زوّار.
8. دبیر‌سیاقی، محمد (۱۳۷۴)، پیشاهنگان شعر پارسی (سده‌های سوم و چهارم و آغاز سدة پنجم هجری)، چاپ چهارم، تهران: علمی و فرهنگی.
9. دهخدا، علی‌اکبر (۱۳۶۳)، امثال و حکم، ج ۱، چاپ ششم، تهران: امیرکبیر.
10. ساوجی، سلمان (۱۳۳۶)، دیوان اشعار، چاپ اول، [بی‌جا]: بنگاه مطبوعاتی صفی علیشاه.
11. سعدی‌شیرازی، مصلح‌الدین (۱۳۸۵)، کلیات سعدی، تصحیح محمدعلی فروغی، چاپ سوم، تهران: زوّار.
12. شعبانی، اکبر (۱۳۸۷)، «تحلیل بنیادین شعر و شخصیت پروین»، مجلة ادبیات فارسی دانشگاه آزاد مشهد، شماره ۱۷، 38‑50.
13. شفیعی کدکنی، محمّد‌رضا (۱۳۹۰)، با چراغ و آینه، چاپ دوم، تهران: سخن.
14. صالحی‌اشرف، صابر (۲۰۲۲)، «میزان تأثیر‌پذیری پروین اعتصامی از شاعران گذشته»، همدان، سوّمین کنگره ملّی فرهنگ و ادبیّات فارسی، 1‑26.
15. صحرایی، قاسم؛ خسروی‌شکیب، محمد (۱۳۸۹)، «نقد اصالت زن در شعر پروین اعتصامی»، فصلنامة تحقیقات زبان و ادب فارسی، سال دوم، شمارة ۳، 111‑124.
16. فخرالاسلام، بتول (۱۳۸۵)، «بن‌مایه‌های قصاید پروین اعتصامی»، مجلة ادبیات فارسی دانشگاه آزاد مشهد، شمارة ۱۱ و ۱۲، 80‑91.
17. فردوسی، ابوالقاسم (۱۳۸۷)، شاهنامه، به‌کوشش عبدالله اکبریان‌راد، چاپ سوم، تهران: الهام.
18. گرگانی، فخرالدین‌اسعد (۱۳۹۵)، ویس ‌‌و رامین، تصحیح دکتر محمد روشن، تهران، چاپ ششم، تهران: صدای معاصر.
19. معین، محمد (۱۳۸۴). فرهنگ فارسی، ج اول، چاپ سوم، تهران: ادنا.
20. ناصرخسرو قبادیانی (1357)، دیوان اشعار (ج ۱)، به‌اهتمام مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران: [بی‌نا].
21. نامورمطلق، بهمن (۱۳۹۰)، درآمدی بر بینامتنیت، تهران: سخن.
22. ــــــــــــــــ (۱۳۸۶)، «ترامتنیت مطالعة روابط یک متن با دیگر متن‌ها»، پژوهشنامة علوم انسانی، ش۵۶، 83‑98.
23. نظامی، الیاس بن یوسف (۱۳۹۵)، خسرو و شیرین، چاپ شانزدهم، تصحیح حسن وحید دستگردی، به‌کوشش دکتر سعید حمیدیان، تهران: نشر قطره.