بررسی شرایط و فوایدِ صحبت و هم‌نشینی در مثنوی مولوی

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 5، دوره 14، شماره 54، شهریور 1401، صفحه 95-122   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/pars.2022.699249

نویسنده

علی سلیمانی

دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه قم، قم، ایران

چکیده

مولوی در مثنوی تداعی‌های متعددی به کار می‌برد و از موضوعی به موضوع دیگر می‌رود؛ همین امر باعث شده است یکی از مباحث پُرتکرار و مهم عرفانی مثنوی، یعنی «صحبت و هم‌نشینی» و شرایط سالکان و فوایدی که مولانا برای همنشین‌شدن با اولیای الهی برمی‌شمارد، چندان به‌طور دقیق بررسی نشود. در این پژوهش به‌دنبال آن هستیم تا با جمع ابیات پراکندۀ موضوع صحبت و هم‌نشینی در مثنوی و تحلیل آن‌ها براساس خود مثنوی، آن هم با تکیه بر نشانه‌های درون‌متنی و بافت موقعیتی، به بررسی این موضوع بپردازیم؛ اما به‌سبب آنکه بررسی شش دفتر مثنوی، خارج از محدودیّت این مقاله است، این موضوع در این پژوهش فقط در دفترهای اول و دوم بررسی می‌شود. از رهرو این پژوهش پی بردیم که مولانا در موضوع مصاحبت و مجالست سالکان با اولیای الهی، با وجود «جرّ جرار کلام»، وحدت و انسجام فکری و معنایی خاصی را دنبال می‌کند و این امر از نظمِ مباحث و مطالب ذیل موضوع صحبت مشخص است؛ بیان انواع مصاحبت و فراق و ذکر شرایط متعددی مانند صبر و تسلیم، توجه به سخنان اولیا و عمل بدان، نداشتن کینه، تلاش پیوسته، اظهار نیاز و تواضع، دوری از پندار کمال و... برای مصاحبت و هم‌نشینی سالکان با اولیای الهی و نیز آوردن فواید فراوان این مجالست ـ مانند مُبدل‌شدن حس، رهایی از تن و صورت، رهایی از آشفتگی راه سیروسلوک، رهایی از شیطان، شکستن هوا و آرزو، رهایی از دنیا و لذایذ دنیوی، رهایی از نفس اماره و مکرهای آن و... ـ برای سالکانِ هم‌نشین‌شده با اولیای الهی، گویای این نظم و انسجام فکری و معنایی در مثنوی است؛ نیز این موضوعات بر این نکته تأکید می‌کند که مولانا مصاحبت سالکان با اولیای الهی را بهتر از فراق و تنها گام‌برداشتن آن‌ها در مسیر سیروسلوک می‌داند.
 
 
 

کلیدواژه‌ها

مثنوی مولانا؛ صحبت و هم‌نشینی؛ شرایط سالکان؛ فواید صحبت و هم‌نشینی؛ اولیای الهی

مراجع

1. بیگ‌زاده، خلیل؛ جلوداری یونس (1392)، «صحبت و خلوت از نگاه مولوی در مثنوی معنوی»، هشتمین همایش بین‌المللی انجمن ترویج زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه زنجان، 15ـ13 شهریور، 19‑1.
2. پورنامداریان، تقی (1384)، در سایۀ آفتاب؛ شعر فارسی و ساخت‌شکنی در شعر مولوی، چاپ چهارم، تهران: سخن.
3. جباری، مهدی؛ طهماسبی، فرهاد (1394)، «بررسی آداب صحبت و خلوت در تصوّف»، فصلنامۀ عرفان اسلامی، سال یازدهم، شمارۀ 43، 206‑185.
4. چیتیک، ویلیام سی (1383)، طریق صوفیانۀ عشق، تهران: مهراندیش.
5. حاجی‌زادۀ بیشی، فرشته؛ خیاطیان، قدرت‌الله؛ طباطبائی، سیّد حسن (1398)، «بررسی جایگاه صحبت در انسان الکامل عزیز نسفی و مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه عزالدین کاشانی»، نثرپژوهی ادب فارسی، سال 22، شمارۀ 45، 66‑45.
6. خوشحال، طاهره؛ عباسی‌تودشکی، زهرا (1392)، «بررسی جایگاه مصاحبت و همنشینی در عرفان اسلامی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال پنجم، شمارۀ نوزدهم، 29‑56.
7. خیاطیان، قدرت‌الله؛ طباطبائی، سیّد حسن؛ حاجی‌زاده، فرشته (1398)، «بررسی جایگاه صحبت در کشف المحجوب هجویری و عوارف المعارف سهروردی»، انوار معرفت، سال هشتم، پیاپی 16، 65‑84.
8. دهخدا، علی‌اکبر (1377). لغت‌نامه، چاپ دوم، تهران: دانشگاه تهران.
9. رضایی‌سراجی، غلامرضا؛ مردانی نوکنده، محمّدحسین (1390)، «مصاحبت و مجالست؛ جایگاه، اهمیّت و ضرورت آن در عرفان اسلامی»، فصلنامۀ آفاق دین، سال 2، شمارۀ 6، 65‑90.
10. زرین‌کوب، عبدالحسین (1344)، ارزش میراث صوفیه، تهران: آریا.
11. ــــــــــــــــــــــ (1378)، سِرِّ نی، نقد و شرح تحلیلی و تطبیقی مثنوی، 2 جلد، چاپ هفتم، تهران: علمی.
12. سجادی، سیّد جعفر (1383)، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، چاپ هفتم، تهران: طهوری.
13. سلیمانی، علی (1400)، فرهنگ تحلیلی اصطلاحات عرفانی و حکمی مثنوی مولوی، رسالۀ دکتری، به راهنمایی محمّدرضا موحدی، قم: دانشگاه قم.
14. عبادی جوکندان، کرم (1392)، «ضرورت خلوت و صحبت در سلوک عرفانی از دیدگاه مولوی»، فصلنامۀ بهارستان سخن، سال نهم، شمارۀ 21، 177‑200.
15. عبدالحکیم، خلیفه (1356)، عرفانِ مولوی، ترجمۀ احمد محمّدی و احمد میرعلایی، چاپ سوم، تهران: چاپخانۀ سپهر.
16. کیانی، محسن (1369)، تاریخ خانقاه در ایران، تهران: کتابخانۀ طهوری.
17. گوهرین، سیّد صادق (1382)، شرح اصطلاحات تصوّف، جلد 7، تهران: زوّار.
18. متقی‌فر، زهرا (1396)، «مصاحبت و هم‌نشینی از نگاه مولانا»، سومین همایش متن‌پژوهی ادبی، دانشگاه علامه طباطبایی تهران، 25 و 26 اردیبهشت، 1‑22.
19. مولوی، جلال‌الدین محمّد (1393)، مثنوی معنوی، تصحیح رینولد. ا. نیکلسون، تصحیح مجدد و ترجمۀ حسن لاهوتی، 4 جلد، تهران: میراث مکتوب.
20. مولوی، جلال‌الدین محمّد (1396)، مثنوی معنوی، تصحیح محمّدعلی موحد، 2 جلد، چاپ دوم، تهران: هرمس.
21. همایی، جلال‌الدین (1376)، مولوی‌نامه، مولوی چه می‌گوید؟ چاپ نهم، تهران: هما.