بررسی انگاره‌های تعلیمی در کتاب «ریاض الخلود» اثر ملا ابوبکر مصنّف چوری(اثرِ تقلیدیِ ناشناخته از گلستان سعدی)

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 2، دوره 14، شماره 55، آذر 1401، صفحه 21-48   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/pars.2022.699379

نویسندگان

فاروق نعمتی^{* 1}؛ هادی یوسفی²

¹دانشیار زبان و ادبیات عربی دانشگاه پیام‌نور، تهران، ایران(نویسنده مسؤول)

²استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام‌نور، تهران، ایران

چکیده

ملا ابوبکر مصنّف چوری، از ادیبان و علمای قرن یازدهم هجری است؛ او آثار و تألیفات گران‌سنگی در حوزه‌های مختلف دینی و ادبی از خود به یادگار گذاشته است. کتاب ریاض الخلود، اثری تعلیمی ـ اخلاقی به زبانِ پارسی است که یکی از مهم‌ترین آثار نویسندة آن به شمار می‌رود. این کتاب دربردارندة بسیاری از مضامین اخلاقی و تربیتی است و به تقلید از گلستان سعدی، در هشت باب به نگارش درآمده؛ مصنّف در آن، بارزترین مقوله‌های تعلیمی را گاه به‌صورت نظم و گاه به‌صورت نثر بیان کرده است. این مقاله به‌روش تحلیلی ـ توصیفی و با هدفِ بررسیِ کلّی کتاب ریاض الخلود ازمنظر ادبیات تعلیمی می‌کوشد تا به مهم‌ترین افکار و اندیشه‌های حِکمی ـ اخلاقی مصنّف در خلالِ این اثر تعلیمی بپردازد و به این پرسش اصلی پاسخ دهد: مهم‌ترین درون‌مایه‌های تعلیمی و اخلاقی در کتاب ریاض الخلود چیست؟ و نویسنده از چه ابزارهایی در این زمینه استفاده می‌کند؟. یافته‌های پژوهش گویای آن است که مصنّف چوری با پیروی از سبک و رویکرد اخلاقی سعدی در گلستان، با گوشزدکردن برخی از ویژگی‌های نیک و برحذرداشتن از برخی صفات مذموم، توانسته است علاوه‌بر تصنیف یک اثر بدیع و تأمل‌برانگیز در حوزة ادب تعلیمیِ فارسی، نقش خود را در جایگاه یک معلم اخلاق در دورة خود نمایان کند. بهره‌گیری از آیات قرآن کریم و احادیث، توجه به سخنانِ بزرگان ایران باستان، استفاده از ضرب‌المثل‌ها، حکایات و... از اسلوب‌های نویسندة کتاب در بیان مضامین تعلیمی است. در این میان، آوردنِ ابیاتی به زبان فارسی و عربی، از مهم‌ترین ابزارهای ملا ابوبکر مصنّف در کتاب ریاض الخلود است که دربردارندة معانیِ اخلاقی و تعلیمی است.
 
 
 

کلیدواژه‌ها

ملا ابوبکر مصنّف چوری؛ ریاض الخلود؛ گلستان سعدی؛ ادبیات تعلیمی

مراجع

1. قرآن کریم.
2. آرتا، محمد؛ نورایی، الیاس (1394)، «بررسی مضامین مشترک اخلاقی و حِکمی در نهج‌البلاغه و بوستان سعدی»، پژوهش‌نامة علوی، سال ششم، ش 1، 1‑23.
3. احمدیان، احمد (1393)، «ریاض الخلود؛ سیاست‌نامه، شریعت‌نامه یا اندرزنامه»، نهمین همایش بین‌المللی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی، 293‑305.
4. ــــــــــــــ (1394)، «بررسی سبک‌شناختی، محتوایی و تطبیقی اثر حکمی مصنف چوری»، همایش بین‌المللی جستارهای ادبی، زبان و ارتباطات فرهنگی، تهران: مؤسسة سفیران فرهنگی مبین.
5. اسلامی ندوشن، محمدعلی (1381)، نوشته‌های بی‌سرنوشت، تهران: انتشارات یزد.
6. امیری، سیّد محمد (1389)، «ضرب‌المثل در ادب فارسی و عربی، پیشینه و مضامین مشترک»، پژوهشنامه زبان و ادبیات فارسی، دورة دوم، شمارة 5، 57‑76.
7. انوشه، حسن (1381)، فرهنگنامه ادب فارسی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
8. بهار، محمدتقی (1373). سبک‌شناسی، تهران: امیرکبیر.
9. حسینی، سیّد احمد (1357)، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانة عمومی حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، زیر نظر سیّد محمود مرعشی، مجلد 6، قم: چاپخانه خیام.
10. ــــــــــــــــــ (1384)، فهرست نسخه‌های خطی مرکز احیاء میراث اسلامی، مجلد 7، قم: مرکز احیاء التراث الاسلامی.
11. خداکرمیان، مریم (1395)، تحقیق در زندگی و آثار فارسی ملاابوبکر مصنّف چوری، پایان‌نامة مقطع کارشناسی ارشد رشتة زبان و ادبیات فارسی، تبریز: دانشگاه شهید مدنی آذربایجان.
12. خسروی، زهرا (1386)، ترجمة گزیده از کتاب سراج‌الملوک، چ 1، تهران: امیرکبیر.
13. خطیبی، حسین (1386)، فنّ نثر در ادب پارسی، تهران: زوّار.
14. داد، سیما (1378)، فرهنگ اصطلاحات ادبی: واژه‌نامه مفاهیم و اصطلاحات ادبی فارسی و اروپایی به‌شیوة تطبیقی و توضیحی، تهران: مروارید.
15. دانش‌پژوه، محمدتقی؛ بهاءالدین، علی‌انواری (1359)، فهرست کتب خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی شمارة 2 (سنای سابق)، مجلد 2، تهران: کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
16. رسولی، حجت (1394)، ملمع در شعر فارسی، چ 1، تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
17. روحانی، بابامردوخ (1382)، تاریخ مشاهیر کرد، تهران: سروش.
18. زرکلی، خیرالدین (1999)، الأعلام، بیروت: دارالعلم للملایین.
19. سعدی، مصلح‌الدین (1372)، بوستان سعدی (سعدی‌نامه)، تصحیح و توضیح: غلامحسین یوسفی، تهران: خوارزمی.
20. ــــــــــــــــــ (1368)، گلستان، به‌کوشش خلیل خطیب رهبر، چ 5، تهران: صفی‌علیشاه.
21. شفیعی کدکنی، محمدرضا (1372)، «انواع ادبی و شعر فارسی (1)»، مجلة رشد آموزش ادب فارسی، سال هشتم، شمارة 32-33، 4‑9.
22. شمیسا، سیروس (1397)، تاریخ تطوّر نثر فارسی، چ 2، تهران: سمت.
23. ـــــــــــــــ (1373)، کلیات سبک‌شناسی، چاپ دوم، تهران: فردوس.
24. طهماسبی، فریدون (1391)، «مضامین اخلاقی در بوستان و مقایسة آن با نهج‌البلاغه»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال چهارم، ش 16، 189‑218.
25. علیخانی ثانی ابدال‌آبادی، فاطمه؛ میر، محمّد (1395)، «شیوه‌های کاربرد آیات و احادیث در تاریخ جهانگشای جوینی»، متن‌پژوهی ادبی، سال 20، شمارة 69، 153‑180.
26. فرجی، محمد؛ صدرالدینی، اردشیر (1391)، «بررسی تطبیقی آیات، احادیث، امثال و حکم عربی و فارسی با امثال و حکم کردی در آثار علامه مصنف چوری (ریاض‌الخلود و سراج‌الطریق)»، مجموعه مقالات کنگرة بین‌المللی بزرگداشت ماموستا ملا ابوبکر مصنف چوری، مریوان: انتشارات ئه‌وین.
27. فقهی، عبدالحسین و ابوالفضل رضایی (1389)، فرهنگ جامع مثل‌ها و حکمت‌ها، چ 1، تهران: دانشگاه تهران.
28. قره‌بلوط، علی‌الرضا و طوران، احمد [بی‌تا]، معجم التاریخ التراث الإسلامی فی مکتبات العالم (المخطوطات والمطبوعات)، مجلد 2، ترکیه: دارالعقبه.
29. کحّاله، عمررضا (1414 ق.)، معجم المؤلّفین: تراجم مصنّفی الکتب العربیّه، ج 3، بیروت: مؤسّسه الرساله.
30. المحبّی، محمد (1284 ق.)، خلاصه الأثر فی أعیان القرن الحادی عشر، ج 1، مصر: الوهبیه.
31. محمدی ملایری، محمد (1380)، تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عهد ساسانی به عصر اسلامی، چ 4، تهران: توس.
32. مدرس، عبدالکریم (1984)، بنه ماله‌ی زانیاران، بغداد: مطبعه شفیق.
33. ـــــــــــــــــ (1369)، دانشمندان کُرد در خدمت علم و دین، ترجمة احمد حواری‌نسب، تهران: اطلاعات.
34. مشرف، مریم (1389)، جستارهایی در ادبیات تعلیمی ایران، تهران: سخن.
35. مصنف چوری، ملا ابوبکر (1387)، ریاض الخلود، به‌کوشش ماموستا ملاعارف مدرسی و سیّد محمد مصنفی چوری، چ 1، تهران: سیروان.
36. مکری، محمد (1327)، «بررسی دو نسخه خطی سراج الطریق و ریاض الخلود»، مجله یادگار، شمارة 46، 38‑48.
37. میرصادقی، میمنت (1373)، واژه‌نامه هنر شاعری: فرهنگ تفصیلی اصطلاحات فنّ شعر و سبک‌ها و مکتب‌های آن، تهران: مهناز.
38. یلمه‌ها، احمدرضا (1393)، «پیام‌های جهانی شعر شهریار»، نامة فرهنگ آذربایجان شرقی، فصلنامة پژوهشی و فرهنگی شهریار، سال اول، شمارة 1، 80‑97.
39. ــــــــــــــــ (1390)، «بررسی تطبیقی اشعار تعلیمی فردوسی و حافظ»، پژوهشنامة ادبیات تعلیمی، سال سوم، شمارة 11، 153‑175.