تدوین چارچوب برنامه‌ریزی و طراحی توسعه‌ی فضاهای عمومی شهری (مطالعه موردی: شهر تبریز)

مطالعات برنامه ریزی سکونتگاه های انسانی

مقاله 15، دوره 18، شماره 4 - شماره پیاپی 65، اسفند 1402، صفحه 199-209   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

مسعود توپچی خسروشاهی¹؛ آرش ثقفی اصل^{* 2}؛ داریوش ستارزاده³؛ حسن ستاری ساربانقلی⁴

¹دانشجوی دکتری گروه شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.

²استادیار گروه شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.

³استادیار گروه شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران

⁴دانشیار گروه شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران

چکیده

مقدمه: امروزه طراحی و مدیریت مناسب فضاهای عمومی شهری با توجه به نقش تأثیرگذار آنها در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، سلامت روحی-جسمی، سرزندگی و به‌طور کلی ارتقاء کیفیت زندگی به‌عنوان یک ضرورت اساسی در برنامه‌ریزی‌های توسعه‌ی شهری تبدیل شده است.
هدف: هدف از پژوهش حاضر شناسایی معیارهای تأثیرگذار برنامه‌ریزی و طراحی بر توسعه‌ی فضاهای عمومی در شهر تبریز و تدوین چارچوبی استاندارد می‌باشد.
روش‌شناسی تحقیق: روش تحقیق در پژوهش حاضر کاربردی- توسعه‌ای و روش گردآوری اطلاعات پیمایشی و پرسشگری از مدیران، مسئولان و کارشناسان مسائل شهری و همچنین نخبگان دانشگاهی می‌باشد. قابل ذکر است با توجه به مشخص نبودن حجم جامعه‌ی آماری، با استفاده از روش نمونه‌گیری دلفی هدفمند، 100 نفر به‌عنوان حجم نمونه تعیین شده است که نحوه‌ی دسترسی به آنها بر مبنای روش گلوله‌برفی می‌باشد. همچنین به‌منظور تجزیه و تحلیل اطلاعات تحقیق از مدل‌یابی معادلات ساختاری در نرم‌افزار Amos استفاده شده است.
قلمرو جغرافیایی پژوهش: فضاهای عمومی شهری شهر تبریز در گونه‌های مختلف و مناطق 10گانه‌ی آن قلمرو جغرافیایی پژوهش حاضر محسوب می‌شوند.
یافته­ ها: یافته‌های تحقیق حاکی از آن است که بیشترین اثرگذاری در توسعه‌ی فضاهای عمومی شهر تبریز مربوط به مؤلفه‌های توجه به محتوای طرح‌ها و برنامه‌ها در برنامه‌ریزی‌ها و طراحی مناسب عملکردی فضاهای عمومی به ترتیب با ارزش 92/0 و 78/0 بوده است. همچنین در بین متغیرهای فرعی، موضوع­شناسی و بررسی دقیق متغیرهای تأثیرگذار بر ارتقای فضاهای عمومی؛ انسجام و ارتباط مناسب بین اجزا و عناصر برنامه‌ریزی فضاهای عمومی در ابعاد مختلف اجتماعی، کالبدی، زیست‌محیطی و عملکردی؛ همه‌شمولی و طراحی بر مبنای گروه‌های سنی و جنسی؛ و قابلیت شخصی‌سازی (حس تعلق مکانی) به ترتیب با ارزش 91/0، 87/0، 84/0 و 83/0 دارای بیشترین تأثیرگذاری بر توسعه‌ی فضاهای عمومی شهر می‌باشند.
 نتایج: متأسفانه در شهر تبریز و سایر شهرهای ایران توجه به ارتقای کیفی فضاهای عمومی از رویکرد برنامه‌ریزی نامناسبی برخوردار است و بایستی محتوای طرح‌ها و برنامه‌ها، فرایند برنامه‌ریزی‌ها و اجرای طرح‌ها و برنامه‌ها مورد بازنگری اساسی قرار گیرد.

کلیدواژه‌ها

برنامه‌ریزی شهری؛ طراحی شهری؛ فضای عمومی؛ شهر تبریز

مراجع

اکبری ریابی، محمد و امیرعضدی، حسین. (1398). راهکارهای طراحی فضاهای عمومی با هدف شکل‌گیری تعاملات اجتماعی در محله‌ی گنبد کازرون. فصلنامه مطالعات طراحی شهری و پژوهش‌های شهری، 2(5)، 16-1.

پورمحمدی، محمدرضا و کوشانه، روشن. (1392). ارزیابی و تحلیل فضاهای عمومی شهری با استفاده از مدل تاپسیس (مطالعه موردی: شهر تبریز). فصلنامه مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه‌ای، 5(17)، 52-37.

توکلی‌نیا، جمیله؛ محمدیان مصصم، حسن و ضرغامی، سعید. (1399). تحلیلی بر نقش کیفیت فضاهای عمومی در پایداری اجتماعی (مورد پژوهی: محله تجریش). فصلنامه مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، 15(50)، 100-85.

چرخیان، مریم و دانش‌پور، سیدعبدالهادی. (1388). بررسی مؤلفه‌های طراحی فضاهای عمومی پاسخگو. فصلنامه جغرافیا و برنامه‌ریزی، 14(30)، 85-53.

دانش‌پور، سیدعبدالهادی و چرخیان، مریم. (1386). فضاهای عمومی و عوامل مؤثر بر حیات جمعی. فصلنامه باغ‌نظر، 7، 28-19.

رفیعیان، مجتبی؛ تقوایی، علی اکبر؛ خادمی، مسعود و علی‌پور، روجا. (1391). بررسی تطبیقی رویکردهای سنجش کیفیت در طراحی فضاهای عمومی شهری. نشریه‌ انجمن علمی معماری و شهرسازی ایران، 2(4)، 43-35.

زادولی خواجه، شاهرخ. (1397). بازاندیشی بوم‌محور در امکان‌سنجی ارتقاء کیفی – کالبدی مناطق اسکان غیررسمی بر اساس معیارهای مسکن حداقل (بررسی تطبیقی کلان‌شهرهای اهواز و تبریز). رساله‌ی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشکده‌ی ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید چمران اهواز، استاد راهنما: سعید ملکی.

سیاوش‌پور، بهرام؛ آبرون، علی‌اصغر و موسوی، سیده مهسا. (1398). رهیافت‌های طراحی فضاهای عمومی اجتماع‌پذیری شهری برگرفته‌شده از ویژگی‌های مکان سوم. فصلنامه مطالعات طراحی شهری و پژوهش‌های شهری، 2(7)، 40-33.

شارع‌پور، محمود؛ تولایی، نوین و اسلامی، اصلی. (1398). ارزیابی مطلوبیت فضاهای عمومی شهری از دیدگاه جوانان (مطالعه موردی: شهر قائم‌شهر). فصلنامه مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، 14(48)، 621-605.

کشاورز قدیمی، حسین رضا؛ طبیبیان، منوچهر و معینی‌فر، مریم. (1402). فراتحلیل مهم‌ترین عوامل حس مکان در فضاهای عمومی و مجازی (مطالعه موردی: فضای عمومی مرکز شهر رشت). فصلنامه مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، 18(64)، 64-49.

کوشانه، روشن. (1391). ارزیابی فضاهای عمومی شهری (مطالعه موردی: شهر تبریز). پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه تبریز، دانشکده برنامه‌ریزی و علوم محیطی، استاد راهنما: محمدرضا پورمحمدی.

کیانی، اکبر؛ پاسبان عیسیلو، وحید و گهرمیر، لیلا. (1396). بررسی و تحلیل فضای عمومی شهری با استفاده از مدل استنتاج منطق فازی (موردشناسی: ناحیه‌ی 1 و 2 شهر زابل). فصلنامه جغرافیا و آمایش شهری - منطقه‌ای، 7(25)، 146-125.

Atkinson, R., & Blandy, S. (2005). Introduction: International Perspectives on the New Enclavism and the Rise of Gated Communities. Housing Studies, 20(2), 177-186.

Cao, J., & Kang, J. (2019). Social relationships and patterns of use in urban public spaces in China and the United Kingdom. Cities, 93, 188-196.

Capanema-Alvares, L., & Barbosa, J. L. (2018). Urban Public Spaces, From Planned Policies to Everyday Politics (Illustrated with Brazilian Case Studies). The urban book series, Springer.

Carmona, M. (2010a). Public places, urban spaces: The dimensions of urban design, Amsterdam. Boston: Architectural Press/Elsevier.

Carmona, M., Freeman, J., Rose, S., & Woolley, H. (2004). The Value of Public Space: How High Quality Parks and Public Spaces Create Economic, Social and Environmental Value. Cabe space.

Carmona, M. (2010b). Contemporary Public Space: Part Two, Classification. Journal of Urban Design, 15(2), 157–173. 

 Carr, S., M., Francis, L.G., Rivlin, A., & Stone, M. (1992). Public Space. Cambridge, Cambridge University Press.

Cheliotis, k. (2020). An agent-based model of public space use. Computers, Environment and Urban Systems, 81, 1-12.

De Magalhaes, C., & Trigo, S. F. (2017). Clubification’ of urban public spaces? The withdrawal or the re-definition of the role of local government in the management of public spaces. Journal of Urban Design, 22(4), 1-19.

Gehl, J. (2011). Life between buildings: Using public space. Washington, DC: Island Press.

Goodsell, C. T. (2003). The Concept of Public Space and its Democratic Manifestations. The American Review of Public Administration, 33, 361- 383.

Gunder, M. (2011). Commentary: Is Urban Design Still Urban Planning? An Exploration and Response. Journal of Planning Education and Research, 31(2), 184–195.

Lofland, L.H. (1998). The Public Realm: Exploring the City’s Quintessential Social Territory. New York, Aldine de Gruyter.

Low, S. M. (2000). On the plaza: The politics ofpublic space and culture. Austin: University of Texas Press.

Low, S. M., & Smith, N. (2006). The Politics of Public Space. Routledge: Publisher of Humanities, Social Science & STEM Books.

Mandeli, k. (2019). Public space and the challenge of urban transformation in cities of emerging economies: Jeddah case study. Cities, 95, 1-13.

Mehta, V. (2014). Evaluating Public Space. Journal of Urban Design, 19(1), 53–88.

Sieh, L. (2014). Public space governing as the management of meaning-making. PhD Thesis of Political Science, University College London.

United Nations. (2019). Department of Economic and Social Affairs, Population Division. World urbanization prospects: the 2018 revision (ST/ESA/SER.A/420). New York: United Nations; 2019 Accessed online January 2020 https://population.un.org/wup/ Publications/Files/WUP2018-Report.pdf.

Wan Ismail, W. A., & Said, I. (2015). Integrating the Community in Urban Design and Planning of Public Spaces: A Review in Malaysian Cities. Procedia - Social and Behavioral Sciences, 168, 357-364. Wang, P. (2002). Systematic construction of Urban Public Space. Nanjing: Southeast University Press.

Zukin, S. (1995). The Cultures of Cities. Oxford, Blackwell Publishers.