کنش و منش شاهان اساطیری؛ الگویی تربیتی در شاهنامه و متون تاریخی

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 1، دوره 14، شماره 55، آذر 1401، صفحه 1-20   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/pars.2022.699735

نویسنده

محمدرضا حاجی آقا بابایی

دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبایی

چکیده

توجه به کنش‌ها و ویژگی‌های اخلاقی شاهان اساطیری یکی از موضوعات مهم مطرح در شاهنامه و متون تاریخی است. پدیدآورندگان این متون کوشیده‌اند‌ پادشاهان را الگوهای برتر رفتاری معرفی کنند تا بتوانند از این طریق اندکی از تندی رفتار حاکمان روزگار خویش بکاهند و ایشان را به‌گونه‌ای غیرمستقیم آموزش دهند؛ یا با بیان شباهت میان رفتار ایشان و پادشاهان اساطیری، جایگاه والایی برای حاکمان روزگار خود پدید آورند و از مزایای بیشتری بهره‌مند شوند. با بررسی متن‌های تاریخی می‌بینیم که تاریخ‌نگاران، روزگاران گذشته را دورانی مطلوب و به‌دور از هرگونه زشتی و ناروایی پنداشته‌اند؛ ازاین‌رو درپی ارائة الگویی مثالی و تقلیدپذیر از اخلاق و رفتار پادشاهان اساطیری برآمده‌اند؛ الگویی که اگر دیگر حاکمان از آن پیروی کنند، جامعه‌ای آرمانی شکل می‌گیرد. در این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی، بخش اساطیری شاهنامه و برخی متون تاریخی بررسی می‌شود که به زندگی شاهان اساطیری پرداخته‌اند. بیشتر مطالبی که در این آثار دربارة پادشاهان اساطیری و رفتار ایشان بیان شده ‌است، مربوط‌به رفتار مهربانانة ایشان با زیردستان و تأکید ویژه بر عدالت‌گستری و جلوگیری از ستم بر مردمان است. توجه به دینداری پادشاهان و نقش ایشان در هدایت مردمان به‌سوی جامعه‌ای آرمانی نیز اهمیت بارزی در این متون دارد؛ جامعه‌ای که در آن از ظلم و ستم خبری نیست و مردم در آرامش و آسایش به سر می‌برند.
 
 
 

کلیدواژه‌ها

ادبیات تعلیمی؛ شاهنامة فردوسی؛ متون تاریخی؛ شاهان اساطیری

مراجع

1. بلعمی، ابوعلی (1386)، تاریخ بلعمی، به‌تصحیح محمدتقی بهار و محمد پروین گنابادی، تهران: هرمس.
2. تبریزی، محمدحسین بن خلف (1362)، برهان قاطع، به‌اهتمام دکتر محمد معین، تهران: امیرکبیر.
3. ترکمنی‌آذر، پروین (1396)، «عدالت و بازتاب آن در تاریخ‌نوشته‌های مورخان ایرانی (قرن سوم تا ششم)»، جستارهای تاریخی، سال هشتم، شمارة اول، 119‑133.
4. ذبیح‌نیا، آسیه (1398)، «نقد اخلاقی متن تاریخی کارنامة اردشیر بابکان»، فصلنامة علمی پژوهشی تاریخ، سال چهاردهم، شمارة 52، 151‑166.
5. شمالی، علیرضا (1392)، اخلاق در شاهنامه، بی‌جا: طراوت.
6. شیبانی، پرویز و همکاران (1398)، «طبقه‌بندی مفاهیم اخلاقی در شاهنامه»، نشریه اخلاق در علوم و فناوری، شمارة 5، 37‑44.
7. طبری، محمد بن جریر (1352)، تاریخ طبری، ترجمة ابوالقاسم پاینده، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
8. علوی‌مقدم، سیّد محمد (1371)، «اخلاق در شاهنامه»، کیهان اندیشه، شمارة 41، 153‑173.
9. فردوسی، ابوالقاسم (1385)، شاهنامه (نامة باستان)، ویرایش دکتر میرجلال‌الدین کزازی، چاپ پنجم، تهران: سمت.
10. قزوینی، شرف‌الدین فضل‌الله (1383)، المعجم فی آثار ملوک العجم، به‌کوشش احمد فتوحی‌نسب، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
11. کریستین سن، آرتور (1400)، نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌ای ایران، ترجمة ژاله آموزگار و احمد تفضلی، چاپ هشتم، تهران: چشمه.
12. گردیزی، ابوسعید (1384)، زین‌الاخبار، به‌اهتمام رحیم رضازاده ملک، بی‌جا: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
13. مستوفی، حمدالله (1394)، تاریخ گزیده، به‌تصحیح محمد روشن، بی‌جا: دکتر محمود افشار.
14. منهاج سراج (1389)، طبقات ناصری، به‌تصحیح عبدالحی حبیبی، تهران: اساطیر.
15. میرخواند، محمد بن خاوندشاه (1380)، روضه‌الصفا، تصحیح جمشید کیان‌فر، تهران: اساطیر.
16. نیبرگ، هنریک ساموئل (1383)،دین‌های ایران باستان، ترجمة سیف‌الدین نجم‌آبادی، بی‌جا: دانشگاه شهید باهنر کرمان.