طبیعت در شعر فروغ فرخزاد؛ از انس و همخوابگی با شعر تا حلول

مطالعات نقد ادبی

دوره 17، شماره 53، اسفند 1401، صفحه 117-141   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

عنایت‌اله دارائی¹؛ عفت نجار نوبری^{* 2}

¹دانش‌آموختۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه علامه طباطبائی تهران

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب

چکیده

پیشینۀ جلوه‌گری طبیعت در ادب فارسی، به‌درازای تاریخ ادبیات است. از قرن بیستم میلادی، دیدگاه انسان به طبیعت دگرگون شد که ظهور زیست‌بوم‌گرایی (Ecologism) و به‌تبع آن، شکل‌گیری «نقد بوم‌گرا» (Ecocriticism) را در پی داشت. در این نقد، رابطۀ ادبیات و محیط‌زیست بررسی می‌شود. هدف این پژوهش، بررسیِ چگونگی بازنمایی طبیعت در شعر فروغ فرخزاد است؛ اینکه پدیده‌های خوشایند یا ناخوشایند طبیعت و همچنین بازنمایی جنسیت‌محورِ طبیعت در شعر او چگونه است؟ روش پژوهش، آمیخته‌ای از نقد بوم‌گرا و بلاغت است. نمودِ طبیعت در دو دورۀ شعری فروغ متفاوت است. در دورۀ اول (اسیر، دیوار، عصیان) او از بیرون به طبیعت می‌نگرد (به‌صورت تشبیه و استعاره و به‌ندرت جاندارانگاری و نماد). در دورۀ دوم (تولدی دیگر و ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد) طبیعت، نمادین و جاندار است. فروغ به همذات‌پنداری با طبیعت می‌رسد و دستانش را در باغچه می‌کارد. پدیده‌های خوشایند طبیعی در شعر فروغ، نشانگر آرمان‌های والای انسان هستند؛ مانند آسمان و ستاره‌ها (برتری و آگاهی)، پرندگان (رهایی و شادی)، زمین و روییدنی‌ها (باروری و خرّمی)، آب و باران (پاکی و لطافت) و آتش (عشق و شور). در شعر او، لجنزار، سنگلاخ، سنگ (بی‌عاطفگی)، شب، مار، کلاغ (ملامتگر و سخن‌چین) و باد (مرگ و نیستی) به‌صورت نامطلوب بازنمایی شده است. فروغ، فرهنگ تاریخی و اسطوره‌ای مردسالار را بازتولید می‌کند. او مرد را همانند آسمان، ماه، خورشید و باران به‌گونه‌ای والا، نورانی، گرم، فعال، پاک و پالاینده بازنمایی می‌کند؛ در‌حالی‌که زن را به‌سانِ پرنده، زمین، کشتزار، شبنم، سنگلاخ و لجنزار به‌صورتی کوچک، ضعیف، پذیرنده و آلوده نمایانده است. اشعار فروغ مخالف دیدگاه فمینیست‌هاست.

کلیدواژه‌ها

فروغ فرخزاد؛ طبیعت؛ نقد بوم‌گرا؛ جنسیت؛ نماد؛ جاندارانگاری؛ همذات‌پنداری

مراجع

براهنی، رضا.(1371). طلا در مس (در شعر و شاعری). چاپ اول. تهران: رضا براهنی.

پارساپور، زهرا.(1391). «نقد بوم‌گرا، رویکردی نو در نقد ادبی». نقد ادبی. پاییز. س 5. ش 19. صص 7- 26.

پورشهرام، سوسن.(1387). «پژوهشی نو در شعر فروغ فرخزاد». بهار ادب. سال اول. زمستان. ش 2. صص 91- 112.

ذکاوت، مسیح.(1390). «درآمدی بر بوم‌نقد». نامۀ نقد: مجموعه مقالات نخستین همایش ملی نظریه و نقد ادبی در ایران. به کوشش محمود فتوحی. تهران: خانۀ کتاب. صص 677- 697.

زرقانی، سیدمهدی.(1390). «تحلیل تعامل سه شاعر زن با نمونه‌ای از سنت فرهنگی رایج ایرانی». پژوهش زبان و ادبیات فارسی. بهار. ش 20. صص 229- 256.

سیهپوش، حمید.(1376). زنی تنها: یادنامۀ فروغ فرخزاد. چاپ اول. تهران: نگاه.

شفیعی کدکنی، محمدرضا.(1390). با چراغ و آینه در جستجوی ریشه‌های تحول شعر معاصر ایران. چ سوم. تهران: سخن.

همو.(1387). ادوار شعر فارسی از مشروطیت تا سقوط سلطنت. چاپ پنجم. تهران: سخن.

شمیسا، سیروس.(1376). نگاهی به فروغ. چاپ سوم. تهران: مروارید.

صادقی شهپر، رضا و جعفری، سید حسین. (1391). «نمادپردازی در شعر فروغ فرخزاد با تکیه بر نمادینگی آب». ادب و عرفان (ادبستان). دورۀ 4. ش 13. صص 63-76.

عمارتی‌مقدم، داوود.(1387). «معرفی و نقد کتاب اکوکریتیسیزم». نقد ادبی. زمستان. سال 1. شمارۀ 4. صص 195- 206.

فرخزاد، فروغ.(1383). مجموعۀ اشعار. چاپ اول. تهران: شادان.

کِنی، مایکل.(1385). «زیست‌بوم‌گرایی». مقدمه‌ای بر ایدئولوژی‌های سیاسی. رابرت اِکِلشال و دیگران. ترجمۀ محمد قائد. چاپ دوم. تهران: نشر مرکز. صص 275- 311.

مرادی کوچی، شهناز.(1379). شناخت‌نامۀ فروغ فرخزاد. چاپ اول. تهران: قطره.

مشرف آزاد تهرانی، محمود (م. آزاد). (1376). پریشادخت شعر: زندگی و شعر فروغ فرخزاد. چاپ اول. تهران: ثالث.

یوسفی، غلامحسین. (1388). چشمۀ روشن: دیداری با شاعران. چاپ دوازدهم. تهران: علمی.