بررسی مسئلۀ «خود» و «دیگری» در آثار میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 15، شماره 55، فروردین 1402، صفحه 73-99   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2023.700079

نویسندگان

فاطمه کواشی¹؛ احمد خاتمی^{* 2}؛ فرهاد طهماسبی³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

²استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.

³دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد اسلامشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلامشهر، ایران.

چکیده

جامعۀ ایران در عصر قاجار و آستانۀ مشروطه جامعه‌ای استبدادزده و مستضعف بود و مواجهه با «غرب/‌دیگریِ» متمدن و مقتدر، عمق عقب‌ماندگی‌ها و نابسامانی‌های این مملکت را نمایاند و «خودِ» ناآگاه و بی‌دانش ایرانیان را در برابر چشمان بهت‌زدۀ آنان قرار داد. میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله، منورالفکر دوران پیشامشروطیت، با آثار و رساله‌هایش در تهییج و چرخش افکار مردم به سوی «دیگری» و گریز از خویشتن سهم بزرگی داشت. او کوشید تا با زمینه‌سازی برای تغییر گفتمان قاجار و استقرار گفتمان دموکراسی، جامعة درحال احتضار ایران را احیا کند. پرسش اصلی این مقاله چگونگی بازتاب «خود» و «دیگری» در مکتوبات ملکم و تأثیر رویکرد او در شکل‌گیری هویت ایرانی متجدد است. پژوهش حاضر نشان می‌دهد ملکم با اتخاذ سازوکارهایی سیاسی، ضمن افشاگری اوضاع داخلی کشور و نقد صریح شرایط موجود، همچنین تلاش برای به حاشیه راندن و حذف گفتمان دیرین سلطنت‌طلبی در ایران، به برجسته‌سازی گفتمان اروپایی و تقدیم جایگاه «دیگری» ارتقادهنده و توسعه‌بخش به غرب و فرهنگ و مظاهر تمدن غربی می‌پردازد و مساعی قلم وی مصروف استقرار گفتمان آزادی‌خواهِ قانون‌مدار ازطریق حذف «خود» و پذیرش «غیر» است. در این تحقیق، مسئلۀ «خود» و «دیگری» از منظر ملکم، با بررسی مجموعه آثار وی و کاربست روش توصیفی ـ تحلیلی بررسی می‌شوند.

کلیدواژه‌ها

قرن نوزدهم؛ عصر قاجار؛ ملکم‌؛ خود؛ دیگری

مراجع

کتاب‌ها

آجدانی، لطف‌الله (1396) روشنفکران ایران در عصر مشروطیت، تهران: نشر اختران.

آدمیت، فریدون (1340) فکر آزادی و مقدمة نهضت مشروطیت ایران، تهران: انتشارات سخن.

آرنت، هانا (1396) میان گذشته و آینده، ترجمة سعید مقدم، تهران: نشر اختران.

آقابخشی، علی و افشاری‌راد، مینو (1375) فرهنگ علوم سیاسی، تهران: مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران.

احمدی، بابک (1392) ساختار و تأویل متن، تهران: نشر مرکز.

ادگار، اندرو و سج‌ویک، پیتر (1387) مفاهیم بنیادی نظریة فرهنگی، ترجمة مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران: نشر آگه.

اصیل، حجت‌الله (1376) زندگی و اندیشة میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله، تهران: نشر نی.

اصیل، حجت‌الله (1384) میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله و نظریه‌پردازی مدرنیتة ایرانی، تهران: انتشارات کویر.

بارت، رولان (1394) سخن عاشق، ترجمة پیام یزدانجو، تهران: مرکز.

بوبر، مارتین (1380) من و تو، ترجمة ابوتراب سهراب و الهام عطاردی تهران: نشر فرزان.

تودوروف، تزوتان (1396) منطق گفت‌وگویی میخائیل باختین، ترجمة داریوش کریمی، تهران: نشر مرکز.

رشیدیان، عبدالکریم (1393) فرهنگ پسامدرن، تهران: نشر نی.

سارتر، ژان‌پل (1358) اگزیستانسیالیسم و اصالت بشر، ترجمة مصطفی رحیمی، تهران: مروارید.

عضدانلو، حمید (1395) آشنایی با مفاهیم اساسی جامعه‌شناسی، تهران: نشر نی.

فروم، اریک (1393) فراسوی زنجیرهای پندار، ترجمة بهزاد برکت، تهران: مروارید.

کرمانی، ناظم‌الاسلام (1357) تاریخ بیداری ایرانیان، به اهتمام علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.

گیدنز، آنتونی (1393) تجدد و تشخص: جامعه و هویت شخصی در عصر جدید، ترجمة تاصر موفقیان، تهران: نشر نی.

مورن، ادگار. (1384) هویت انسانی، ترجمة امیر نیک‌پی و فائزة محمدی، تهران: انتشارات قصیده‌سرا.

میرزا ملکم‌خان (1381) رساله‌های میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله، گردآوری و مقدمه حجت‌الله اصیل، تهران: نشر نی.

میرزا ملکم‌خان (1389) نامه‌های میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله، به اهتمام علی‌اصغر حقدار، تهران: نشر چشمه.

میرزا ملکم‌خان (2535) روزنامة قانون، به کوشش هما ناطق، تهران: انتشارات امیرکبیر.

میرزا ملکم‌خان (بی‌تا، الف) کلیات ملکم، به اهتمام هاشم ربیع‌زاده، تهران: مطبعة مجلس.

میرزا ملکم‌خان (بی‌تا، ب) مجموعه‌آثار میرزا ملکم‌خان، تدوین و تنظیم محمد محیط‌طباطبایی، تهران: انتشارات علمی.

میرسپاسی، علی (1394) تأملی در مدرنیتة ایرانی: بحثی دربارة گفتمان‌های روشنفکری و سیاست مدرنیزاسیون در ایران، ترجمة جلال توکلیان، تهران: نشر ثالث.

مقالات

اباذری، یوسف‌علی، بهیان، شاپور. (1386). در مصاف با دیگری؛ بازخوانی سه رمان فارسی در پرتو گفتمان غربزدگی. انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، 3(10)، 130ـ99.

جدیدی، حمیدرضا. (1389). بازتاب وقایع مشروطه بر شعر ایرج میرزا. تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، 2(6)، 96ـ75.

جمالزاده، ناصر و منتظری، مصطفی. (1390). بررسی دکترین سیاسی ـ فرهنگی میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله. مطالعات سیاسی، 4(13)، 192ـ163.

خلخالی، سیدمحی‌الدین، پوزش، محمد. (1395). بررسی جریان‌های فکری عصر مشروطه. تاریخنامة خوارزمی، 4، 117ـ92.

دیلمی‌معزی، امین، ابوالحسن‌شیرازی، حبیب‌الله، جلالی، کاظم، سجادی، سیدفرهاد. (1396). غرب و مدرنیته از منظر میرزا ملکم‌خان. پژوهشنامة تاریخ، 12(47)، 140ـ127.

سرایی، حسن، هاشم‌زهی، نوروز، (1381). شرایط اجتماعی و گفتمان روشنفکری در آستانة انقلاب مشروطه. جامعه‌شناسی ایران، 4(3)، 114ـ81.

عبابافها، محمد. (1385). سه رویکرد به مشروطیت. اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی، (230ـ227)، 97ـ90.

غفاری، مسعود، رادمرد، محمد. (1393). بررسی تطبیقی تحول میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله و دکتر علی شریعتی. علوم سیاسی، 10(37)، 93ـ62.

نویدنیا، منیژه. (1382). درآمدی بر امنیت اجتماعی. مطالعات راهبردی، 6(19)، 76ـ55.