«من» غنایی و حماسی (مورد پژوهانه دیوان حافظ و شاهنامه فردوسی)

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 15، شماره 55، فروردین 1402، صفحه 177-201   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2021.1879506.1649

نویسندگان

فرشته آهیخته¹؛ احمد گلی^{* 2}

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، گرایش ادب غنایی، دانشگاه شهید مدنی، آذربایجان، ایران.

²استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید مدنی، آذربایجان، ایران.

چکیده

شاخصه­ های سبکی ادبیات ملل در گونه­ های مختلف ادبی با زیرساخت­ های ویژه، پیکره ­های اصلی فرهنگ و ادبیات آ­ن­ ها را بازتاب می ­دهد. در این میان،گونه­ های غنایی و حماسی در کنار دیگر انواع، جایگاهی خاص برای بازتاب احساسات و افکار نویسنده باز نگه داشته ­است.از آن­جا که پدیدآورندگان این گونه از متن نوشته ­ها و حساسیت حضور نشست مؤلفان آن­ ها را در متن نمی­ توان انکار کرد، بررسی جایگاه مؤلف و تاثیر زاویۀ نشست او در متن می­ تواند نقطه­ های مبهم نوشته ­ها را آشکارکند. «من غنایی» یا ابراز شخصیت عاطفی نویسنده در متون غنا، بازنمودی از رمزواره ­هایی بی ­بدیل نگاه درونی مؤلف به موضوعات مختلف اطراف را به نمایش می ­گذارد. زیرساخت­ های «من فردی و عاشقانه»، «من اجتماعی»، «من اخلاقی» و ... هرکدام الگوبندی ذهن نویسنده را به مخاطب اعلام می­ کند و با روش غیرارادی، ذهنیت مؤلف را در جهت اقناع خواننده هدایت می ­کند. در متن­ های حماسی، مؤلف و حضور «من فردی» و «خویشتن شاعرانۀ» او هر چند به ظاهر چشمگیر نمی­ نمایاند، اما در ساخت­ های زیرین روایت پهلوانی و تاریخی متن، نقب زدن نویسنده به احساسات و هنجارهای درونی خویش را به صورت ارادی می­ توان دید. به گونه­ ای که اندیشه برترمنشانه و «من»گرایانۀ پهلوانان، جبهه­ گیری­ های ایشان در مقابله با قطب پلیدی­ ها و ناهنجاری­ ها، نازش به افتخارات ملی و نژادی در مقابل بیگانگان و... اعتبار اندیشه­ های ناسیونالیستی یک حماسه ­سرا را در پیوند با عواطف درونی او نشان می ­دهد. از آن­جا که «شاهنامۀ» فردوسی و «دیوان حافظ» شیرازی، نمونۀ بکمال دو نوع گونۀ حماسی و غنایی ما محسوب می­ شوند، محقق سنجش حضور«من شاعرانه» با بازنمود «من ارادی» حماسی را به گونۀ مقایسه ­ای در این دو نشان داده است.

کلیدواژه‌ها

«من»؛ غنا؛ حماسه؛ غزلیات حافظ؛ شاهنامه فردوسی

مراجع

کتاب‌ها

پورنامداریان، تقی (1384) در سایۀ آفتاب (شعر فارسی و ساخت‌شکنی در شعر مولوی)، تهران: انتشارات سخن.

حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد (1371) دیوان اشعار، به تصحیح قزوینی و غنی، تهران: انتشارات اساطیر.

خرَمشاهی، بهاء‌الدین (1381) حافظ‌نامه، جلد1و2، تهران‌: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

دهقانی، محمد (1389) از شهر خدا تا شهر انسان، تهران: انتشارات مروارید.

رزمجو، حسین (1375) انسان آرمانی و کامل در ادبیات حماسی و عرفانی فارسی، تهران: انتشارات امیرکبیر.

رستگار فسایی، منصور (1381) فردوسی و هویت‌شناسی ایران (مجموعه مقالات)، تهران: نشر نو.

رضا قلی، علی (1377) جامعه‌شناسی خودکامگی (تحلیل جامعه‌شناختی ضحاک ماردوش)، تهران: نشر نی.

رضی، هاشم (1381) دانشنامۀ ایران باستان، جلد 1، تهران: انتشارات سخن.

زرقانی، سید مهدی (1390) تاریخ ادبی ایران و قلمرو زبان فارسی، تهران: انتشارات سخن.

زرین کوب، عبدالحسین (1357) از گذشتۀ ادبی ایران، تهران: انتشارات الهدی.

شفیعی کدکنی، محمدرضا (1396) رستاخیز کلمات، تهران: انتشارات سخن.

شفیعی کدکنی، محمدرضا (1397) این کیمیای هستی، جلد 1و2، تهران: ‌انتشارات سخن.

شمیسا، سیروس (1389) انواع ادبی، تهران: نشر میترا.

فتوحی، محمود (1395) سبک‌شناسی (نظریه‌ها، رویکردها و روش‌ها)، تهران: انتشارات سخن.

فردوسی، ابوالقاسم (1383) شاهنامه، به تصحیح ژول مول، تهران: انتشارات بهراد.

مرتضوی، منوچهر (1388) مکتب حافظ مقدمه‌ای بر حافظ‌شناسی، جلد1، تهران: انتشارات طوس.

مشرّف، مریم (1389) مرغ بهشتی (زندگی و شعر سید محمد حسین بهجت تبریزی)، تهران: نشر ثالث.

معصومی، غلامرضا (1388) دایرة‌المعارف اساطیر و آیین باستان، تهران: نشر سوره مهر.

معین، محمد (1381) فرهنگ فارسی، تهران: انتشارات معین.

ولک، وارن، رنه و آوستن (1373) نظریۀ ادبیات، ترجمۀ ضیاء موحد و پرویز مهاجر، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

ولک، رنه (1374) تاریخ نقد جدید، ترجمۀ سعید ارباب شیرانی، جلد 2و5، تهران: انتشارات نیلوفر.

یوسفی، غلامحسین (1369) چشمۀ روشن، تهران: انتشارات علمی ششم.

یونگ، کارل گوستاو (1377) روانشناسی ضمیر ناخودآگاه، ترجمۀ محمدعلی امیری، تهران: علمی و فرهنگی.

یونگ، کارل گوستاو (1386) انسان و سمبول‌هایش، ترجمۀ محمود سلطانیه، تهران: علمی و فرهنگی.

مقالات

پرنیان، موسی، بهمنی، شهرزاد. (1391). بررسی و تحلیل نمادهای بخش اساطیری شاهنامه. متن‌شناسی ادب فارسی، 4(1)، 91-110.

روضاتیان، مریم، غفوری، افسانه. (1391). لایه‌های پنهان ضمیر حافظ (تحلیلی تازه از شعر حافظ براساس صور ازلی ضمیر ناخودآگاه جمعی). پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا)، 6(3)، 35-58.

مشتاق‌مهر، رحمان، بافکر، سردار. (1395). شاخص‌های محتوایی و صوری ادبیات غنایی. پژوهشنامه ادب غنایی، 14(26)، 183-202. doi: 10.22111/jllr.2016.2577.