تحلیل پیوندهای زبان عرفان و زبان عامه در آثار احمد جام نامقی

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 15، شماره 55، فروردین 1402، صفحه 202-228   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2023.700165

نویسندگان

عاطفه سلطانی¹؛ فاطمه غلامی²

¹دانشجوی دکتری، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران.

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران.

چکیده

نثر عرفانی در سنجش با شعر به سبب حضور خود­آگاهی بیش‌تر، برای واکاوی مؤلفه­ های زبان عرفان منبعی دقیق‌تر به ­شمار می ­رود. بسیاری از هنجارهای این زبان گرچه به ظاهر در خدمت بیان حقایقی پیچیده و ناگفتنی است؛ امّا یک‌سره از ویژگی­ های زبان عامیانه گسسته نیست. این پیوند در گونۀ ادبی «گفتارنوشت­» عمیق­تر و آشکارتر است. احمد جام ­نامقی از عارفان سخنور سدۀ پنجم و ششم است که آثار مکتوب او حاصل گفتارهایی شفاهی برای مخاطبان خاص و عام بوده ­است. زبان آثار وی ساده و غالباً معطوف به زبان عامۀ مردم است. در نوشتار حاضر کوشش شده‌است به روش توصیفی- تحلیلی با پیش چشم داشتن ویژگی ­های زبان عرفان و زبان عامیانه، همانندی ­ها و پیوندهای این دو زبان در آثار احمد جام بازشناسی و تحلیل شود. بدین منظور متن ­های شش­ گانۀ مجالس احمد جام بازخوانی و مؤلفه ­های نزدیک به ­هم در این دو زبان همراه با شواهد آن استخراج شد. گرچه در نگاه نخست چنین می­ نماید که بیان ­ناپذیری حقایق عرفانی موجب پیچیدگی زبان سخنوران صوفیه است؛ امّا با وجود پیچیدگی برخی از آثار عرفانی، پاره­ای از این متون با زبان روزمرۀ مردم و عناصر آن پیوندی عمیق دارد. یافته ­ها نشان‌می­ دهد از میان ویژگی‌های زبان عرفان آهنگین­ بودن، روایت‌گری، آشنایی­زدایی، چندمعنایی و نزدیکی به زبان مردم در گونه­ های گفتارنوشت به ترتیب با ویژگی‌هایی چون شعر و مثل، تمثیل و حکایت، هنجارگریزی آوایی و دستوری، کنایه و واژگان و اصطلاحات خاص لهجه در زبان عامه قابل تطبیق است. افزون بر این صراحت لحن در زبان شیخ جام که سرشار از حس شفقت، تندی، گزندگی و پریشانی است متأثر از صراحت و شفافیتی است که در زبان عامه نسبت به سطوح دیگر زبان بیش‌تر نمودار است.

کلیدواژه‌ها

نثر عرفانی؛ آثار احمد جام؛ زبان عرفان؛ زبان عامه؛ مقایسه تطبیقی

مراجع

کتاب‌ها

اخوت، احمد (1371) دستور زبان داستان، اصفهان: فردا.

ادونیس، علی احمد سعید (1373) تصوّف و سوررئالیسم، ترجمة حبیب‌الله عباسی، تهران: مرکز.

انزابی‌نژاد، رضا (1383) چیستی و چرایی شریعت نثرهای عرفانی، در مجموعه مقالات عرفان پلی میان فرهنگ‌ها، جلد 1، تهران: مؤسسة تحقیقات و توسعة علوم انسانی.

انوری، حسن (1383) فرهنگ کنایات سخن، جلد اول، تهران: سخن.

پورنامداریان، تقی (1384) دانشنامة زبان و ادب فارسی، مدخل ادبیات عرفانی، جلد 1، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

تمیم‌داری، احمد (1390) فرهنگ عامه، تهران: مهکامه.

جام نامقی، احمد‌ (1347) مفتاحالنجات، به تصحیح علی فاضل، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.

جام نامقی، احمد (1355) روضةالمذنبین و جنةالمشتاقین، به تصحیح علی فاضل، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.

جام نامقی، احمد‌ (1387) کنوزالحکمه، به تصحیح حسن نصیریجامی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

جام نامقی، احمد‌ (1389الف) بحارالحقیقه، به تصحیح حسن نصیریجامی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

جام نامقی، احمد‌ (1389ب) سراجالسائرین، به تصحیح حسن نصیریجامی، تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

جام نامقی، احمد‌ (1390) انسالتائبین و صراطاللهالمبین، به تصحیح علی فاضل، تهران: توس.

دهخدا، علی‌اکبر (1377) لغت‌نامه، جلد 7 و 15، تهران: دانشگاه تهران.

ذوالفقاری، حسن (1392) فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، تهران: نشر علم.

ذوالفقاری، حسن (1394) زبان و ادبیّات عامة ایران، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).

شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1380) صورخیال در شعر فارسی، تهران: آگه. شمیسا، سیروس(1385) نقد ادبی، تهران: میترا.

غلامرضایی، محمّد(1388) سبکشناسی نثرهای صوفیانه، تهران: دانشگاه شهید بهشتی.

فرشیدورد، خسرو(1382) دستور مفصل امروز بر پایة زبان‌شناسی جدید، تهران: سخن.

فولادی، علیرضا(1389) زبان عرفان، تهران: سخن. میرصادقی، جمال(1376) ادبیات داستانی، تهران: سخن.

نجفی، ابوالحسن(1378) فرهنگ فارسی عامیانه، تهران: نیلوفر.

مقالات

پورمظفری، داوود. (1390). گفتار نوشت‌های صوفیان بازشناسی یک گونة نوشتاری. نقد ادبی، 4(15)، 60-31. 20.1001.1.20080360.1390.4.15.9.4:dor

حق‌شناس، علی‌محمّد، جباری، نجم‌الدین. (1381). انواعِ رواییِ سنتی در ادب فارسی. مجله دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، 49(4و5)، 195-175.

حق‌شناس، علی‌محمّد. (1379). فرهنگ فارسی عامیانه یا گفتاری، کدام؟. نشر دانش، 17(96)، 65-59.

خدادادی محمد، صادقی شهپر، رضا. (1391). بررسی برخی وجوه بلاغی در نثر عرفانی شیخ احمدجام بر پایۀ دو کتاب انس‌التائبین و کنوزالحکمه. زبان و ادب فارسی، 4(10)، 67-88.

زرگرزاده دزفولی، نسرین، موذنی، علی‌محمد. (1398). ساختارشناسی حکایت‌های تمثیلی روضۀ هشتم بهارستان از منظر مینیمالیسم. تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، 11(42)، 43-60.

سلطانی، عاطفه، جوکار، نجف، غلامی، فاطمه. (1396). بررسی دیدگاه‌های اجتماعی در آثار شیخ احمد جام. ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، 13(49)، 109-145.

مالمیر، تیمور. (1393). اهمیت گویش‌ها و لهجه‌های محلی در تبیین و تصحیح متون عرفانی. پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا)، 8(1)، 1-18.