بررسی تطبیقی گروتسک در داستان‌های بهرام صادقی و غلام حسین ساعدی؛ با تأکید بر نظریۀ فیلیپ تامسون

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 15، شماره 55، فروردین 1402، صفحه 100-130   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2023.700178

نویسندگان

معصومه دلفان¹؛ منوچهر جوکار^{* 2}؛ منوچهر تشکری³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران.

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران.

³استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران.

چکیده

گروتسک، شبه‌گونۀ طنز ادبی و هنری است که نویسنده یا گویندۀ آن، ناهنجاری‌ها را با اغراقی نا­خوشایند و هم­زمان انزجار­آمیز و خنده­ دار به سخره می‌گیرد. عناصرگروتسکی فضایی دوگانه می‌آفریند که ترکیبی از افکار متضاد را در خود نهفته دارد؛ در آنِ واحد هم مجذوب می­ کند و هم می­رماند، هم می­خنداند و هم می ­هراساند. بهرام صادقی و غلام­حسین ساعدی از داستان ­نویسان تأثیر­گذار دهۀ چهل ایران به شمار می­ روند که زندگی طبقۀ متوسط را پس از شکست کودتای مرداد 1332 در داستان­ هایشان نشان داده ­اند. هر دو نویسنده در رشتۀ روان­پزشکی تحصیل کرده ­اند و اصالت کارشان در نمایش و تحلیل ذهن پریشان انسان و نمایش درگیری­ های روانی اوست و از این رو داستان­ هایی با فضای گروتسکی می ­آفرینند. در این مقاله، ضمن پرداختن به دلایل و زمینه­ های ایجاد فضای گروتسکی در آثار این دو نویسنده، عناصر گروتسکی آثار داستانی غلام­حسین ساعدی و مجموعه داستان سنگر و قمقمه ­های خالی و داستان بلند ملکوت بهرام صادقی بر اساس نظریۀ فیلیپ تامسون استخراج و بررسی گردیده و وجوه شباهت ­ها و تفاوت­ های این دو نویسنده  نشان داده شده ­است. برابر این بررسی، عناصر گروتسکی در داستان­ های ساعدی در مقایسه با داستان­ های صادقی از فراوانی بیشتری برخوردار است؛ در داستان­ های ساعدی 216 عنصر و در داستان­ های صادقی 75 عنصر گروتسکی وجود دارد.

کلیدواژه‌ها

گروتسک؛ عناصر گروتسکی؛ فیلیپ تامسون؛ صادقی؛ ساعدی

مراجع

کتاب‌ها

پاکباز، رویین (1379) دایرة‌المعارف هنر، تهران: فرهنگ معاصر.

تامسون، فیلیپ (1384) گروتسک در ادبیات، ترجمۀ غلامرضا امامی، شیراز: انتشارات نوید شیراز.

تامسون، فیلیپ (1390) گروتسک، ترجمۀ فرزانه طاهری، تهران: سعدی.

خانلری، زهرا (1375) فرهنگ و ادبیات جهان، تهران: آگاه.

دستغیب، عبدالعلی (1354) نقد آثار غلام‌حسین ساعدی، تهران: چاپار.

ساعدی، غلام‌حسین (1356) گور و گهواره، تهران: آگاه.

ساعدی، غلام‌حسین (1393) آشفته‌حالان بیدار‌بخت، تهران: نگاه.

ساعدی، غلام‌حسین (1393) ترس ‌و لرز، تهران: نگاه.

ساعدی، غلام‌حسین (1393) شب‌نشینی ‌با‌شکوه، تهران: نگاه.

ساعدی، غلام‌حسین (1395) عزاداران‌بَیَل، تهران: نگاه.

ساعدی، غلام‌حسین (1395) چوب بدست‌های ورزیل، تهران: موسسه انتشارات نگاه.

ساعدی، غلام‌حسین (1955/1334) خانه‌های ‌شهر ری، بی‌نا: بی‌جا.

ساعدی، غلام‌حسین (2535 ش) واهمه‌های بی‌نام و نشان، تهران: نیل.

ساعدی، غلام‌حسین (2536 ش) دندیل، تهران: امیر‌کبیر.

سبزیان، سعید، میرجلال‌الدین، کزازی (1388) فرهنگ نظریه و نقد ادبی: واژگان ادبیات و حوزه‌های وابسته، تهران: مروارید.

صادقی، بهرام (1349) ملکوت، تهران: کتاب زمان.

صادقی، بهرام (1395) سنگر و قمقمه‌های خالی، تهران: نیلوفر.

کرامتی، محسن (1387) فرهنگ اصطلاحات و واژگان هنر‌های تجسمی انگلیسی به فارسی، تهران: چکامه.

کریچلی، سیمون (1384) در باب طنز، ترجمۀ سهیل سمّی، تهران: انتشارات ققنوس.

لوتر آدامز. جیمز، ویلسون، یتس (1389) گروتسک در هنر و ادبیات، ترجمۀ آتوسا راستی، تهران: قطره.

محمودی، حسن (1377) خون آبی بر زمین نمناک، تهران: آسا.

مرادی‌کرمانی، هوشنگ (1394) بچه‌های ‌قالی‌بافخانه، تهران: معین.

مکاریک، ایرنا ریما (1384) دانشنامۀ نظریه‌های ادبی معاصر، ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران: نشر آگه.

موری، پیتر و لیندا، موری (1387) فرهنگ هنر و هنرمندان، ترجمۀ سوسن افشار، جلد 2، تهران: دایره.

میر‌عابدینی، حسن (1377) صد سال داستان‌نویسی ایران، جلد 1و2، تهران: چشمه.

مقالات

انصاری، شهره، شربتدار، کیوان. (1391). گروتسک و ادبیات داستانی بررسی مفهوم گروتسک و کاوش مصداق‌های آن در داستان‌های کوتاه شهریار مندنی‌پور. ادبیات پارسی معاصر، 2(2)، 105-121.

تسلیم جهرمی، فاطمه، طالبیان، یحیی. (1390). تلفیق احساسات نا‌همگون و متضاد (گروتسک) در طنز و مطایبه. فنون ادبی، 3(4)، 1-20.

ثابت‌قدم، خسرو. ( 1383). گروتسک در نثر ناباکوف. سمرقند، (3 و 4)، 201-210.

دانشگر، آذر. (1395). بررسی مؤلفه‌های کارناوال باختین در شعر حافظ.  تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، 8(30)، 173- 197.

راستی‌یگانه، فاطمه. (1388). جستار‌ی در گروتسک. صحنه، (69)، 116- 118.

راستی‌یگانه، فاطمه. (1388). جنبه‌های مذهبی گروتسک در ادبیات. صحنه، (68)، 61- 65.

ضیایی، محمد‌رفیع. ( 1377الف). گروتسک چیست. کیهان کاریکاتور، (75 و 76)، 18-19.

محمدی‌فشارکی، حسن، خدادای، فضل‌الله، افشارنیا، یوسف. (1392). بررسی و تحلیل ساختاری گروتسک در برخی داستان‌های فارسی و خارجی. مطالعات و تحقیقات ادبی، 6(17) 89-110.

یعقوبی‌جنبه‌سرایی، پارسا، فشی، طیبه. (1390). گروتسک (طنز‌آمیخته) در آثار جمالزاده. سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، 4(13)، 245-254.

پایان‌نامه‌ها

حیدری، خدیجه و منیژه، احمد‌سلطانی (1394) گروتسک در آثار صادق هدایت، کارشناسی ارشد ،دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی.

شرف‌زاده، محمد‌حسین، سپیده، صنیع‌دانش (1394) مطالعۀ ابعاد گروتسک در داستان کوتاه «دست تاریک، دست روشن» اثر هوشنگ گلشیری، کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی واحد مرودشت.

منابع لاتین

Baldick, chris (1992) Theconcise Oxford Dictionary Of Literary Terms, Oxford: Oxsford University Press.

Childs, Peter & Rogert, Fowler (2006) TheRoutledge Dictionary Of Literary Terms, Routiedge.

Horenby, A.S (2000) Oxford Advanced Learners Dictionary Of Current English, JonatanCrowther (ed): Oxford University Press.