سطوح بازنمایی تجربۀ فنا از منظر راوی غزلیات شمس

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 15، شماره 55، فروردین 1402، صفحه 131-147   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2023.700255

نویسنده

رشید کاکاوند^*

مربی گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران.

چکیده

فنا اگرچه در معنی لغوی نابودی است لیکن در مسیر عرفان، مرتبۀ بلندی از معرفت است که در محضر دوست، تجلی می ­یابد. هرکدام از عرفا، نظری و عملی، به این موضوع پرداخته ­اند. حکایات شورانگیزی از بزرگان عرفان نقل شده است که هر کدام اعتبار ایشان و نیز مفهوم واقعی فنا را بازمی ­نماید. بعد از جستجویی مفصل در جهان شگفت عرفا و یافتن نمونه ­هایی از نظریه­ های عرفا و صاحب ­نظران در تعریف و تعابیر ایشان در موضوع فنا، و پس از آن یافتن نمونه­ هایی از حکایات و تجربه­ های عملی فنا که در کتب و متون معتبر عرفانی نقل شده است، به غزلیات شمس رو کرده ­ایم. از خود بی­ خود شد­ن های مولانا جلوه­ای از فنا است که از انتخاب اوزان ضربی و طرب­ انگیز، قافیه­ های مکرر میانی، برهم زدن قواعد زبان و حتی قالب شعری، هنجارشکنی­ های ریز و درشت زبانی و شعری، بیان پارادوکسی، تا ایجاد فضاهای وهم ­انگیز و اصطلاحات سوررئال را شامل می­ شود. برای هر کدام مصادیقی در غزل مولانا جستیم و در دسته ­بندی منظم قرار دادیم. راوی غزل­ های مولانا در سه موضع، با فنا مقابل می­ شود: هشیار، نیم­ هشیار و ناهشیار. راوی هشیار غزل­ ها آگاهانه و منطقی، از فنا می­ گوید و مریدان را آموزش می­ دهد وبه تعبیری به شکل نظری از فنا می ­گوید و  شرایط و جزئیات آن را بازمی­ نماید. راوی نیم­ هشیار این غزل­ ها می­ داند و از دانایی خود با حالی شیفته ­وار سخن می ­گوید؛ در واقع، در میانۀ هشیاری بارقه­ هایی از ناخودآگاه او می ­درخشد. اما راوی ناهشیار غزل­ های مولانا، لحظۀ ناگفتنی حضور و دیدار را مستحیل و از دست رفته روایت می­ کند. در این لحظات است که خوانندۀ غزلیات شمس با لحظاتی شگفت و بی­ سابقه روبرو می ­شود؛ لحظاتی سرشار از حیرت و گیج ­کننده. نهایتا تنوع شگفتی در غزلیات شمس ایجاد می­ شود که بخشی از هنجارشکنی­ های مولانا در قالب و وزن و قافیه و زبان را در برمی ­گیرد.

کلیدواژه‌ها

فنا؛ غزلیات شمس؛ هشیاری؛ ناهشیاری؛ نیم هشیاری

مراجع

کتاب‌ها

انصاری، خواجه عبدالله (1361) طبقات الصوفیه، تصحیح محمد سرور مولایی، تهران: توس.

حافظ شیرازی، خواجه شمس‌الدین (1384) دیوان حافظ، تصحیح خلیل خطیب رهبر، جلد سی و هشتم، تهران: صفی علیشاه.

خیام نیشابوری، ابوالفتح (1367) رباعیات خیام (طربخانه)، تصحیح جلال‌الدین همایی، تهران: هما.

رازی، نجم‌الدین (1366) برگزیدۀ مرصادالعباد، تصحیح محمد امین ریاحی، تهران: توس.

سراج توسی، ابونصر (1380) اللمع فی التصوف، تصحیح رینولد آلن نیکلسون، تهران: نشر فیض.

سعدی، مصلح‌الدین (1387) کلیات سعدی، تصحیح محمدعلی فروغی، تهران: هستان.

شبستری، شیخ محمود (1368) گلشن راز، تصحیح غلامحسین رضانژاد، تهران: فرهنگسرا.

شفیعی کدکنی، محمدرضا (1384) دفتر روشنایی، جلد 2، تهران: سخن.

عطار، شیح فریدالدین (1366) تذکرة‌الاولیا، تصحیح نیکلسون با مقدمه محمد قزوینی، تهران: گنجینه.

غنی، قاسم (1331) بحثی در تصوف، تهران: انتشارات مجله یغما.

قشیری، ابوالقاسم (1374) ترجمۀ رسالۀ قشیریه، بدیع‌الزمان فروزانفر، جلد4، تهران: علمی و فرهنگی.

مستملی بخاری، ابو ابراهیم (1366) شرح التعرف لمذهب التصوف، تصحیح محمد روشن، تهران: اساطیر.

معین، محمد (1375) فرهنگ فارسی، جلد9، تهران: امیرکبیر.

مولوی، جلال‌الدین (1372) کلیات شمس تبریزی، بدیع‌الزمان فروزانفر ،جلد 13، تهران: امیرکبیر.

مولوی، جلال‌الدین (1378) مثنوی معنوی، تصحیح رینولد آلن نیکلسون، تهران: ناهید.

نیکلسون، رینولد آلن (1366) عرفان عارفان مسلمان، ترجمۀ اسدالله آزاد، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.

همدانی، عین‌القضات (1380) لوایح، تصحیح رحیم فردمنش، تهران: منوچهری.

مقالات

رحیمی، فاطمه. (1392). بررسی نقش نشانه‌ها و نمادواژه‌ها در زبان شعری مولانا با رویکرد نشانه‌شناسی. عرفان اسلامی، 9(35)، 29-55.

صرفی، محمدرضا. (1388). بررسی کارکردهای نمادین زمان در شعر عرفانی با تکیه بر دیوان حافظ. نثرپژوهی ادب فارسی ، 10(25)، 93-113.

میرباقری فرد، سیدعلی اصغر، رضایی، مهدی. (1389). جایگاه صحو و سکر در مکتب عرفانی بغداد و خراسان. نثرپژوهی ادب فارسی، 11(28)، 339-359.

وکیلی، هادی. (1390). چیستی و ویژگی‌های تجربۀ عرفانی. حکمت معاصر، 1(2)، 107-119.