مقایسۀ تطبیقی اشکال گوناگون تشبیه در حدیقۀ سنایی و مثنوی معنوی

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 15، شماره 55، فروردین 1402، صفحه 52-72   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2023.700256

نویسندگان

سهراب یوسفی¹؛ محمدعلی خالدیان²؛ روح الله هادی^{* 3}؛ حسنعلی عباسپور اسفدن²

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی، گرگان، ایران.

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی، گرگان، ایران.

³دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

چکیده

در تحلیل آثار کهن ادب فارسی، اغلب محتوا و درونمایۀ اشعار موضوع سخن بوده است و کمتر ساختار اشعار و ارتباط اجزای سخن مورد بررسی قرار گرفته است. تشبیه، به‌عنوان یکی از فنون و ابزارهای بیانی، پایۀ شکل‌گیری بسیاری از تصاویر شعری است. شاعر ازطریق این فن با طبیعت و ماورای آن ارتباط برقرار می‌کند و ساختار ذهنی خود را با آن شکل می‌دهد. مقالة حاضر با روش توصیفی- تحلیلی به واکاوی و مقایسۀ تشبیه و طبقه‌بندی انواع آن در حدیقۀ سنایی و دفتر نخست مثنوی مولانا می پردازد. مقایسة اشکال گوناگون تشبیه در حدیقه و مثنوی، نشان‌دهندۀآن است که سنایی و مولانا، هر یک، بیشتر از چه ساختارها و عناصری در سبک تعلیمی برای ادای مقاصد خویش سود جسته‌اند. براساس یافته‌های این پژوهش، تشبیه از نوع معقول به محسوس در مثنوی، و محسوس به محسوس در حدیقه پرکاربردترین تشبیهات هستند. در تقسیم‌بندی‌های دیگر، پس از تشبیه بلیغ که پرتکرارترین تشبیه در هر دو اثر است، تشبیه جمع در حدیقه و تشبیه مفروق در مثنوی در صدر قرار دارند. همچنین پدیده‌های طبیعی در هر دو اثر بیشترین عناصر به‌کاررفته در مشبه‌ها را به خود اختصاص داده‌اند، که این امر می‌تواند تحت تأثیر طبیعت‌گرایی رایج در عرفان و تصوف باشد که در بسیاری موارد طبیعت را نیز دارای روح و حرکت می‌داند. نیز یکی از پرتکرارترین مشبه‌ها در این دو اثر «انسان» و پربسامدترین مشبه‌به «آب» است. این شباهت در نوع خود جالب توجه است و نیاز به واکاوی دارد.

کلیدواژه‌ها

تشبیه؛ عرفان؛ مثنوی؛ مولوی؛ حدیقه؛ سنایی

مراجع

کتاب‌ها

پورنامداریان، تقی (1381) سفر در مه، تهران: آگاه.

رجایی، محمدخلیل (1368) معالم‌البلاغه، تهران: علمی و سخن.

سنایی، مجدودبن آدم (1329) حدیقه‌الحقیقه و طریقه‌الشریعه، به تصحیح محمدتقی مدرس رضوی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

شمیسا، سیروس (1381) بیان و معانی، تهران: فردوس.

کروچه، بندتو (1344) کلیات زیبایی‌شناسی، ترجمۀ فؤاد روحانی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

مولوی، جلال‌الدین محمد (1368) مثنوی معنوی، به تصحیح رینولد نیکلسون، تهران: مولی.

میرصادقی، میمنت (1373) واژه‌نامۀ هنر شاعری، تهران: کتاب مهناز.

مقالات

حکیم‌آذر، محمد. (1390). ساختار تشبیه مرکّب در شعر منوچهری دامغانی و فرّخی سیستانی. فنون ادبی، 3(2)، 37-54. Dor:20.1001.1.20088027.1390.3.2.5.6

طالبیان، یحیی، محمدی افشار، هوشنگ. (1384). تشبیهات هنری در غزل سعدی. زبان و ادبیات فارسی کرمان، 14(22)، 27-52.

گلچین، میترا. (1390). بررسی ساختارهای مختلف تشبیه در مثنوی معنوی. بهار ادب، 4(11)، 339- 352.