واکاوی آرای علمای رسم المصحف در مصاحف کهن: مطالعۀ موردی مصحف شمارۀ 1 آستان قدس رضوی (مصحف منسوب به امام علی علیه السلام)

مطالعات تاریخی قرآن و حدیث

دوره 28، شماره 73، اسفند 1401، صفحه 13-52   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

مریم قیدر^{* 1}؛ مرتضی توکلی²

¹دانش آموختۀ دکتری دانشگاه مذاهب اسلامی و پژوهشگر مرکز طبع و نشر قرآن ج. ا. ایران

²دانش آموختۀ دکتری دانشگاه مذاهب اسلامی و قائم مقام مرکز طبع و نشر قرآن ج. ا. ایران

چکیده

یکی از مشهورترین مصاحف کهن قرآن، منسوب به دستخط امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام، در کتابخانۀ مرکزی آستان قدس رضوی به شماره 1 وقف شده است. این مصحف به خط کوفی و در مقایسه با سایر نسخه­ها تقریباً کامل است. در این پژوهش با مقایسۀ شیوۀ رسم این مصحف با رسم المصحف ویژگی­های مشترک و متمایز آن بازشناسی شده است. مبنای شناخت رسم المصحف، آراء ابوعمرو دانی و ابوداود سلیمان بن نجاح بوده و در این خصوص مصحف امیری و لیبی مرجع قرار داده شده است. این تطبیق از یک سو نشان داده به لحاظ شیوۀ رسم، میان مصحف موردِ مطالعه با رسم المصحف مطابقت زیادی وجود داشته و از سوی دیگر مواضع اختلاف، جنس آنها و تکرارشونده و پربسامدبودن آنها نمایانده شده است. گفتنی است که عمدۀ این اختلافات (قریب به 2000 اختلاف در رسم واژه­های قرآنی یافت شد) از جنس حذف یا زیادت الف و همچنین تفاوت در نگارش واو یا یاء یا همزه است که رسم الخط این مصحف را با رسم المصحف متمایز می­کند.

کلیدواژه‌ها

رسم المصحف؛ مصحف شماره 1؛ کتابخانۀ آستان قدس رضوی؛ مصحف منسوب به امام علی علیه السلام؛ المقنع؛ مختصرالتبیین

مراجع

منابع
الف. مصاحف
1 .مصحف امیری )1391ق(، ادارۀ البحوث و النشر بمجمع البحوث االسالمیه، رقم169.
2 .مصحف الجماهیریه، لیبی )2005م(، جمعیۀ الدعوۀ االسالمیۀ العالمیۀ، الطبعۀ االولی.
3 .مصحف شریف مصحف شریف منسوب به امام علی بن ابی طالب علیه السالم )1396ش(،
تحقیق آلتی قوالچ، با همکاری حمید رضا مستفید، مرتضی توکلی، انتشارات مرکز طبع و نشر قرآن.
ب. کتب و مقاالت
4 .ارکاتی، ابن ناصرالدین محمد بن نظامالدین احمد نائطی )بیتا(، نثرالمرجان فی رسم نظم
القرآن، حیدرآباد دکن، مطبعۀ عثمان بریس.
5 .ابوداود، سلیمان بن نجاح )1421ق( ، مختصرالتبیین لهجاء التنزیل، مجمع الملک فهد لطباعۀ
المصحف الشریف، المدینۀ المنورۀ.
>51 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ 73 ،سال بیست و هشتم، زمستان 1۴۰1 ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 73, year 28, Winter 2023
6 .ابن االنباری، ابوبکر محمد بن قاسم )1390ق(، إیضاح الوقف و االبتداء فی کتاب اهلل عز
وجل، دمشق، تحقیق محیی الدین عبدالرحمن رمضان.
7 .ابن وثیق اندلسی )1429ق(، الجامع لما یحتاج الیه من رسم المصحف، تحقیق غانم قدوری
الحمد، چاپ اول، عمان، دارعمار.
8 .بکاری، عبدالسالم محمد )1437ق(، دلیل الحیران علی مورد الظمان فی فنی الرسم والضبط،
چاپ دوم، دار األمان.
9 .بالشر، رژی )1376ش(، در آستانۀ قرآن، ترجمۀ محمود رامیار، چاپ پنجم، تهران، دفتر نشر
فرهنگ اسالمی.
10 جهرمی، سید مهدی )1380ش(، گنجینه بهارستان: مجموعه 1۷ رساله در علوم قرآنی و
روایی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمی: سازمان چاپ و انتشارات، کتابخانه موزه و مرکز
اسناد مجلس شورای اسالمی.
11 .دانی، ابوعمرو عثمان بن سعید )1431ق(، المقنع فی معرفی مصاحف اهل االمصار، تحقیق
نورۀ بنت حسن، ریاض، دارالتدمریۀ.
12 .دروش، فرانسیس )1394ش(، قرآنهای عصر اموی: مقدمهای در باب کهنترین مصاحف،
ترجمۀ مرتضی کریمینیا و آالء وحیدنیا، تهران، انتشارات هرمس.
13 .دروش، فرانسیس)1379ش(، سبک عباسی: قرآن نویسی تا قرن چهارم هجری، ترجمۀ پیام
بهتاش، تهران، نشر کارنگ.
14 .الضباع، علی محمد )1420ق(، سمیر الطالبین فی رسم و ضبط الکتاب المبین، تنقیح محمد
علی خلف الحسینی، قاهره، المکتبۀ االزهریۀ للتراث.
15 .غانم قدوری الحمد )1402ق(، رسم المصحف، بغداد ـ عراق، اللجنۀ الوطنیه لالحتفال.
16 .غانم قدوری الحمد )1437ق(، المیسر فی علم رسم المصحف و ضبطه، عربستان سعودی،
مرکز الدراسات والمغلومات القرآنیه.
17 .فرماوی، عبدالحی )1397ق(، رسم المصحف بین المؤیدین و المعارضین، مکتبۀ األزهر
للطباعۀ و النشر و التوزیع، بیجا.
18 .فضلی، عبدالهادی )1430ق(، القراءات القرآنیۀ، بیروت، مرکز الغدیر للدراسات و النشر و
التوزیع.
واکاوی آرای علمای رسم المصحف در مصاحف کهن
19 .کرمانی، أبی القاسم محمود بن حمزه بن نصر ) 1435ق(، خط المصاحف، دمشق ـ سوریه، دار
الغوثانی الدراسات القرآنیه.
20 .کریمینیا، مرتضی )1399ش(، »نسخهشناسی مصاحف قرآنی )10 ،)قرآن کوفی 4289 در موزۀ
ملی ایران و دیگر پارۀ مسروقۀ آن در موزۀ پارس )شیراز(: طغیان علیه "کتابت پیوسته" در قرآن-
نویسی کوفی«، آینۀ پژوهش، سال سی و یکم، شمارۀ چهارم، مهر و آبان، صص 11-177.
21 .کریمینیا، مرتضی )1400ش(، »نسخهشناسی مصاحف قرآنی )14 ،)مصحف نجف: قرآن کوفی
شماره 1 منسوب به امام علی علیهالسالم در حرم علوی«، آینۀ پژوهش، سال سی و دوم، شمارۀ
سوم، مرداد و شهریور، صص 119-162.
22 .مارغنی تونسی، ابراهیم )1415ق(، دلیل الحیران علی مورد الظمان فی فنی الرسم والضبط،
چاپ اول، بیروت ـ لبنان، دارالکتب العلمیۀ.
23 .محمدی انویق، مجتبی، مرتضی توکلی، مرتضی رحیمی )1400ش(، »بررسی تطبیقی مصحف
تاشکند با قواعد و نقلهای تاریخی رسم المصحف«، مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شماره 70 ،
.150 -132صص
24 .مستفید، حمیدرضا؛ مرتضی توکلی )1396ش(، پژوهشی در رسم المصحف، تهران، مرکز طبع
و نشر قرآن جمهوری اسالمی ایران.
25 .مهدوی، ابی العباس احمد بن عمار )1430ق(، هجاء مصاحف االمصار، تحقیق حاتم صالح
ضامن، عربستان سعودی، دار ابن جوزی.