بررسی و نقد رویکرد تاریخی‌نگرانه آنال در آرای قرآنی محمد ارکون

مطالعات تاریخی قرآن و حدیث

دوره 28، شماره 73، اسفند 1401، صفحه 53-82   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

علی شریفی^{* 1}؛ ابوالفضل خوش منش²

¹دانشیار علوم قرآن و حدیث، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران.

²دانشیار علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه تهران، ایران

چکیده

     محمد ارکون به عنوان یکی از نومعتزلیان پیرو مکتب تاریخ‌نگاری نوین (آنال) بر آن است که برای ارائه یک تفسیر از متن باید از شرایط اجتماعی و دوران تاریخیِ اثر و دیگر عناصر فرهنگی مؤثر در متن آگاهی یافت. این جریان، تاریخ‌نگاری خطی و سنتی را برنمی‌تابد و تاریخ را روابط پیچیده متقابل میان گفتمان‌های گوناگون اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و.. قلمداد می‌کند و یکی از مشکلات عقل اسلامی را فقدان نگاه تاریخی می‌داند. تاریخمندی متن قرآن و تمایز قرآن مکتوب با وحی نازله بر پیامبر (ص) (قرآن شفاهی) از آرای قرآنی ارکون است که تحت تأثیر مکتب آنال شکل گرفته‌اند. این پژوهش با روش تحلیلی ـ توصیفی، رویکرد تاریخی‌گرایی نوین (مکتب آنال) را مورد تحلیل و بررسی قرار داده است و نقائص آن را احصا نموده است. یافته‌های پژوهش دلالت بر نفی نظر ارکون  درباره عدم کتابت وحی در عهد پیامبر(ص) و حاکی از جزء بینی افراطی او است که یکی از تالی‌های فاسد رویکرد آنال در تاریخ‌نگاری به شمار می‌آید.  همچنین پذیرش ادعاهای مکتب آنال، مستلزم دور است چرا که نیازمند دلایل عقلی و نقلی است که این مکتب آن را نمی‌پذیرد و نیز حدوث تغییر در قرآن از حالت گفتار به نوشتار به گونه‌ای که متن لاحق با سابق متفاوت باشد با دلایل مختلفی مردود تلقی شده است.

کلیدواژه‌ها

قرآن؛ تاریخی‌گرایی؛ مکتب آنال؛ نومعتزلیان؛ ارکون

مراجع

منابع
0 .ابن عبد ربه، احمد )0481ق(، العقد الفرید، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
8 .ارکون، محمد )01۱۱ش(، »متن نخسین، متن دوم«، ترجمه محمد مهدی خلجی، دانشگاه انقالب
اسالمی، شماره 001 .
1 .ارکون، محمد، )01۱0ش(، نقد عقل اسالمی، ترجمه محمد مهدی خلجی، تهران، ایده.
4 .ارکون، محمد )0103ش(، دانش اسالمی، قرائتی بر مبنای علوم انسانی، ترجمه عبدالقادر
سواری، تهران، نسل آفتاب.
3 .ارکون، محمد )0000م(، من االجتهاد الی نقد العقل االسالمی، بیروت، دارالساقی،
۱ .ارکون، محمد )0108ش(، تاریخمندی اندیشه اسالمی،ترجمه رحیم حمیداوی، تهران، نگاه
معاصر.
۱ .آل محمد، سید تقی، شریفی، علی )0104ش(، »نقد و بررسی دیدگاههای محمد ارکون درباره
زبان قرآن«، قرآن پژوهی معاصر، شماره 0.
2 .حسین، طه )00۱0م(. من حدیث الشعر و النثر، قاهره، دارالمعارف.
0 .حمیری، عبداللّه بن جعفر )0401 ق(، قرب األسناد، تحقیق مؤسسه آلالبیت، قم، مؤسسه آل-
البیت.
01 .خوشمنش، ابوالفضل )0101ش(، سید محمود طالقانی، زندگی و روش قرآنی، تهران:
سروش.
خوشمنش، ابوالفضل )0122الف(، بیداری و بینالملل اسالمی با مروری بر نقش داعیان قرآنی
در دو سده اخیر، قم، بوستان کتاب.
00 .خوشمنش، ابوالفضل )0122ب(، حمل قرآن - پژوهشی در روششناسی تعلیم و تحفیظ
قرآن مجید قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
08 .خوشمنش، ابوالفضل )0101ش(، درآمدی به ظرفیتهای فرهنگی و هنری زبان قرآن، تهران،
پژوهشگاه فرهنگ و هنر و ارتباطات.
01 .خوشمنش، ابوالفضل )0102 الف(، زبان قرآن؛ ماهیّت، هویّت، جایگاه و آموزش آن، قم،
پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
بررسی و نقد رویکرد تاریخینگرانه آنال در آرای قرآنی محمد ارکون
04 .خوشمنش، ابوالفضل )0102ب(، تناسب سورهها )تنظیر و تدبّر در سورههای حزب
مفصّل(، تهران، مرکز طبع و نشر قرآن کریم.
03 .خوشمنش، ابوالفضل )0120ب(، زن سیمای زندگی در دین و اسطوره، قم، دانشگاه ادیان
و مذاهب.
0۱ .دروزه، محمد عزت )0100ش(، تاریخ قرآن، درسنامه، پژوهشنامه، نظریهپردازی، ترجمۀ
محمدعلی لسانی فشارکی، قم، زینی.
0۱ .زرقانی، محمّد عبدالعظیم )بیتا(، مناهل العرفان فی علوم القرآن، بیروت، داراحیاء التراث
العربی.
02 .سحمرانی، اسعد )0103ش(، اندیشمند مصلح: مالک بن نبی، ترجمه صادق آئینهوند، تهران،
دفتر نشر فرهنگ اسالمی.
00 .السعدی، احمد فاضل )8108م(، القرائة االرکونیة للقرآن، دراسۀ نقدیۀ، بیروت، مرکز الحضارة
للتنمیۀ الفکر االسالمی.
81 .صدوق، محمد بن علی)0401ق(، من الیحضره الفقیه، تحقیق علی اکبر غفاری، قم، جامعه
مدرسین.
80 .طباطبایى، سید محمدحسین )040۱ ق(، المیزان فى تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسالمى.
88 .عاملی، زینالدینبن علی )0410 ق(، منیة المرید فی ادب المفید و المستفید، تحقیق رضا
مختاری، قم، مکتب االعالم االسالمی.
81 .عدنان داوودی، صفوان )0400 ق(، زیدبن ثابت: کاتب الوحی و جامع القرآن، دمشق،
دارالعلم.
84 .عرب صالحی، محمد )0101ش(، جریان شناسی اعتزال نو، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و
اندیشه اسالمی.
83 .عرب صالحی، محمد، متقی فر، سعید )0101ش(، »نقد نگاه تطبیقی محمد ارکون به عقل
اسالمی و غربی« مندرج در عقل شیعی و عقل نواعتزالی، محمد عرب صالحی، تهران، پژوهشگاه
فرهنگ و اندیشه اسالمی.
8۱ .علی اکبرزاده، حامد و معلمی، حسن )010۱ش(، »بررسی و نقد رویکرد تاریخی نگری به
سنت اسالمی در آرای محمد عابد الجابری و محمد ارکون«، حکمت اسالمی، شماره 1 .
8۱ .علی، جواد )بی تا(، المفصل فی تاریخ العرب قبل اإلسالم، بیروت، دارالعلم للمالیین.
>1۱ >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ ۳5 ،سال بیست و هشتم، زمستان ۱۰۴۱ ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 73, year 28, Winter 2023
82 .غزالی، محمد بن محمد )بی تا(، المنقذ من الضالل، تحقیق: عبدالحلیم محمود، مصر، دارالکتب
الحدیثۀ.
80 .فوالدوند، حامد )01۱3ش(، مکتب آنال در تاریخ نگاری فرانسه، تهران، نشر تاریخ ایران،
11 .قرَشی، اماناهلل )012۱ ،)گیتینامک، تهران، اطالعات.
10 .کریمی، بهزاد )0120ش(، »مکتب تاریخ نگاری آنال«، تاریخ و تمدن اسالمی شماره 00.
18 .کلینی، محمد بن یعقوب )01۱3 ش(، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب
اإلسالمیۀ
11 .مجلسی، محمّدباقر )0411 ق(، بحار األنوار الجامعة لدرر أخبار االئمة األطهار، تحقیق سید
ابراهیم میانجی و محمّد باقر بهبودی، بیروت، داراإلحیاء التراث العربی.
14 .مدرسی چهاردهی )014۱ش(، سید مرتضی، سید جمالالدین و اندیشه های او، تهران،
امیرکبیر.
13 .نصری، عبداهلل )0104 ش(، انکار قرآن، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسالمی.
1۱ .وصفی، محمد رضا )010۱ش(، نومعتزلیان، تهران، نشر نگاه معاصر.
1۱ .ولد اباه، عبداله السید )0103ش(، متفکران معاصر عرب، ترجمه مجید مرادی، قم، دانشگاه
مفید.
12 .همایی، جالل الدین،) 010۱ش(، غزّالینامه، تهران، مروی.
39. Arkoun, Mohammed, Lectures du Coran. (Ľislam ďaujourďhui.) xxxiii,
Paris: G.-P. Maisonneuve et Larose, 1982
40. Blachère, Régis, Introduction au Coran, Maisonneuve &Larose,
Paris, 1951.
41. Blachère, Régis, Le Coran, Presse Universitaire de France, Paris,
1973.
42. Blachère, Régis, Le Coran, Presse universitare de France, Paris,
2002.
43. Blachère, Régis, le Coran, traduit de l’arabe, G.P. Maisonneuve et
larose, Paris, 1966.
44. Blachère, Régis, Traduction du Coran, Maisonneuve et Larose,
1966.
45. Blaise Albert, Dictionnaire latinـfrançais des auteurs chrétiens
b , 0034Brepols, Belgique.
بررسی و نقد رویکرد تاریخینگرانه آنال در آرای قرآنی محمد ارکون
46. Hamza, Cheikh Bouakeur, Le Coran, Traduction française
(introductions, canevas) d’après la tradition, les différentes écoles de
lecture, d’exégèse, de jurisprudence et de théologie, les interprétations
mystiques, les tendances schismatiques et les doctrines hérétiques de
l’Islam, et à la lumière des théories scientifiques, philosophiques et
politiques modernes. ENAG/Édition Alger, Algérie, 1989.
47. Chatelain, Emile (1891), Dictionnaire français - latin, Paris: Hachette.
48. Dauzat (2006), Grand dictionnaire étymologique et historique du
français, Paris: Larousse.
49. Dauzat, Albert, Grand dictionnaire étymologique et historique du
français, Larousse, Paris, 2006.
50. Dubois, Jean; Mitterand, Henri; Dauzat, Albert (2005), Grand
dictionnaire étymologique & historique du français, Paris: Larouusse.
51. Gaffiot, Félix (2000), Le Grand Gaffiot-Dictionnaire latin-français,
Paris: Hachette
52. Masson, Denise (Traducteur) (1980), Le Coran, Paris, Gallimard.
53. Mzigh, Sadeq (Traducteur) (Sans date), Le Coran, Organization de la
predication islamique, Jamahiriya arabe libienne populaire socialiste,
Tunisie