نگاهی به تفسیر نسیء به مدد تقویم شناسی

مطالعات تاریخی قرآن و حدیث

دوره 28، شماره 73، اسفند 1401، صفحه 138-157   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

مجبوبه موسائی پور^{* 1}؛ قاسم صادق پور²

¹استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.

²دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه میبد، ایران.

چکیده

درک معنا و پیام قویم آیات قرآن منوط به فهم واژگان و مصطلحات بکار رفته در آن است. یکی از این اصطلاحات که ناظر برسنتی جاهلی است؛ نسیء است که قرآن آن را باطل اعلام نموده است. مروری بر منابع تفسیری و لغت نشان می_­دهد؛ حقیقت و فرایند این مفهوم برای قرآن پژوهان مسلمان در ابهامات  بسیاری قرار دارد. این پژوهش با هدف جبران این خلأ مطالعاتی، با تکیه بر دانش تقویم شناسی و به روش توصیفی تحلیلی سعی بر کشف زاوایایی پنهان از این سنت منسوخ جاهلی دارد. بدین منظور ضمن بررسی­های تفسیری- لغوی با تحقیق در سابقه یادگیری و استفاده از تقویم در بین اعراب عصر نزول، کبیسه گیری را خاطر نشان کرده­ایم و با محاسبه و جدول نشان داده­ایم که آنان چگونه و بنا بر چه اهدافی از «تقویم شمسی­قمری» استفاده می­کردند که گاه منجر به سیزده ماهه شدن سال و جابه­جایی حج و دیگر ماه­های حرام می­شد به گونه­ای که درازای هرسی وسه سال، دو یا سه سال ذی­الحجة دوباره به جای خود برمی­گشت. همچنین کوشیده­ایم دلیل تحریم قرآن را با توجه به اهداف و تبعات این سنت، تحلیل کنیم.

کلیدواژه‌ها

کلید واژه:قرآن؛ نسیء؛ تقویم‌های سه‌گانه؛ شمسی‌قمری؛ کبیسه‌گیری؛ حج؛ هجری قمری

مراجع

منابع
2 .قرآن کریم، ترجمه فوالدوند.
1 .ابن اثیر، علی بن محمد )2315ق(، الکامل فی التاریخ، بیروت: دارصادر.
3 .ابن حزم، علی بن احمد )2493 ق(، جمهره انساب العرب، بیروت: دارالکتب العلمیه.
4 .ابن درید، محمدبن حسن )2011م(، جمهره اللغه، بیروت، دارالعلم، چ 2.
5 .ابن عاشور، محمد طاهر )بی تا(، التحریروالتنویر، بیروت: موسسه التاریخ العربی.
3 .ابن منظور، محمد بن مکرم )2424ق(، لسان العرب، بیروت: دار صادر، چ 3.
1 .بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد )2333ش(، آثار الباقیه، ترجمه اکبر داناسرشت، تهران: نشر
امیر کبیر، چ 3.
1 ..بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد )2331ش(، التفهیم فی اوائل صناعه التنجیم، با تعلیقات
جاللالدین همایی، تهران: انتشارات بابک، چاپ هروی، چ1.
0 .بیضاوی، عبداهلل بن عمر )2423ق(، تفسیر البیضاوی )انوار التنزیل واسرار التاویل(، بیروت:
دارالفکر.
29 .جعغریمذهب، محسن و همکاران )2302ش(، تاریخشناسی ، تهران: انتشارات مدرسه، چ21.
22 .جوادعلی )2013م(، المفصل فی تاریخ العرب قبل االسالم، بیروت، دارالعلم للمالیین، چ2.
21 .حسنزاده آملى، حسن )2423ق(، دروس معرفة الوقف و القبله، قم: نشر جامعه مدرّسین.
23 .حسینی تهرانی، سیدمحمدحسین )2413 ق(، رساله نوین درباره بناء اسالم بر سال و ماه
قمری ، مشهد: انتشارات عالمه طباطبایی، چ3.
نگاهی به تفسیر نسیء به مدد تقویم شناسی
24 .حسینی همدانی، محمد )2494ق(، انوار درخشان در تفسیر قرآن، محقق: محمد باقر بهبودی،
لطفی: تهران، چ2.
25 .حلی، جعفربن حسن )2493ق(، معارج االصول، قم : موسسه آل البیت.
23 .دهخدا، علیاکبر )2311ش(، لغت نامه، تهران: دانشگاه تهران، دوم از دوره جدید.
21 .راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد )2439ق(، المفردات فی غریب القرآن، بیروت ـ
لبنان: موسسه االعلمی للمطبوعات.
21 .زحیلی، وهبه )2422ق(، التفسیر المنیر فی العقیده و الشریعه و المنهج، دمشق: دارالفکر، چ1.
20 .زمانی قمشهای، علی )2311ش (، هیئت و نجوم اسالمی: اخترشناسان و نوآوران مسلمان،
چاپ اول، قم: موسسه تعلیماتی و تحقیقاتی امام صادق )ع(.
19 .زمخشری، محمود بن عمر )2491ق(، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت:
دارالکتاب العربی، چ3.
12 .سایس، محمدعلی )2413ق(، تفسیر آیات االحکام، محقق: ناجی ابراهیم سویدان، بیروت:
المکتبه العصریه، چ2.
11 .سیدقطب، ابراهیم حسین الشاربی )2421ق(، فی ظالل القرآن، قاهره: دارالشروق.
13 .سیوطی، جالل الدین )2431ق(، الدر المنثور فی التفسیر بالماثور، بیروت: دارالفکر.
14 .سیوطی، جالل الدین )2104ق(، االتقان فی علوم القرآن، محقق: محمدابوالفضل ابراهیم،
قاهره: الهیئۀ المصریۀ العامۀ للکتاب، چ4.
15 .شراب محمد، محمدحسین )2313ش(، فرهنگ اعالم جغرافیایی - تاریخی در حدیث و
سیره نبوی، مترجم:حمیدرضا شیخی، تهران: مشعر.
13 .شیرازی، عبداهلل بن فضل اهلل )2311ش(، تاریخ وصاف الحضره، تصحیح: علیرضا حاجیان
نژاد، تهران: دانشگاه تهران.
11 .صیاد، محمدرضا )2311ش(، »مدل سازی ریاضی برای استخراج تقویم هجری قمری
قراردادی«، مجله تاریخ علم، ش اول، ص 11-31 .موجود در 2304 . ir.ac.ut.calendar
11 .صیاد، محمدرضا )2315ش(، »پیدایش و سیر تحویل تقویم هجری شمسی«، وقف میراث
جاویدان، ش 25 و23 ،ص 290 – 221.
10 .طباطبایی، سیدمحمدحسین )2313ش(، المیزان فی تفسیرالقرآن، مترجم سید محمدباقر
موسوی همدانی، قم: دفتر انتشارات اسالمی جامعه مدرسین، هجدهم.
>851 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ ۳3 ،سال بیست و هشتم، زمستان 8۰۴8 ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 73, year 28, Winter 2023
39 .طبری، محمدبن جریر )2110م(، تاریخ طبری، بیروت: موسسه االعلمی.
32 .طبرسی، فضل بن حسن )2425ق(، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: موسسه االعلمی.
31 .طریحی، فخرالدین )بی تا( ، مجمع البحرین، دفتر نشرفرهنگ اسالمی.
33 .طوسی، محمد بن حسن )2423ق(، التبیان فی التفسیر القرآن، بیروت: داراحیاءالتراث العربی.
34 .طیب، عبدالحسین )2330ش(، اطیب البیان فی تفسیرالقرآن، تهران: انتشارات اسالم، چ1.
35 .عدنان شریف )2003ق(، من علم الفلک القرآنی، بیروت: دارالعلم للمالیین،چ1.
33 .عصامی، عبدالملک بن الحسین )2420ق(، سمط النجوم العوالی فی انباء االوائل و التوالی،
محقق:عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیه، چ2.
31 .عمید زنجانی، عباسعلی )2315ش(، در راه برپایی حج ابراهیمی، تهران : مشعر.
31 .فخر رازی، محمد بن عمر )2419ق(، مفاتیح الغیب، بیروت: داراحیاءالتراث العربی.
30 .فراهیدی، خلیل بن احمد )2331ش(، کتاب العین، محقق: محمد مخزومی، تهران:انتشارات
فرهنگ و ارشاد اسالمی،چ 2.
49 .قاسملو، فرید )2311ش(، »تقویم«، دانشنامه جهان اسالم، ج1 ، تهران: بنیاد دایرهالمعارف
اسالمی، صص 191 ـ 134 ، اول.
42 .قاسملو، فرید )2315ش(، »مقایسه روشها و معادالت مختلف برای اعمال کبیسههای گاه-
شماری هجری خورشیدی در منابع مختلف«، مجله تاریخ علم، شماره پنجم، ص 03- 243 .
41 .قرچانلو، حسین )2319ش(، جغرافیای تاریخی کشورهای اسالمی، تهران: سمت.
43 .قرشی، سیدعلی اکبر )2421ق(، قاموس قرآن، تهران: دارالکتب االسالمیه.چ 3.
44 .قلقشندی، احمدبن علی )2330ق(، صبح االعشی فی صناعه االنشاء، بیروت: دارالکتب
العلمیه، چ 2.
45 .گنابادی، مظفربن محمدقاسم )2113ق(، شرح بیست باب نام در معرفت تقویم تام
)بیرجندی(، بی جا، بی نا.
43 .محسن االمین )2493 ق(، اعیان الشیعه، تحقیق: حسن االمین، بیروت : دارالتعارف.
41.مجلسی،محمدباقر )2493ق(، بحاراالنوار، تحقیق: سیدابراهیم میانجی، بیروت: داراحیاءالتراث
العربی.
41 .مسعودی، علی بن حسین )2415ق(، مروج الذهب و معادن الجوهر، بیروت: المکتبه العصریه.
نگاهی به تفسیر نسیء به مدد تقویم شناسی
40 .مصطفوی، حسن )2331ش(، التحقیق فی کلمات القرآن، چاپ اول، تهران: وزارت فرهنگ
و ارشاد اسالمی.
59 .مطهری، مرتضی )2313ش(، مجموعه آثار )خدمات متقابل اسالم و ایران(، تهران: انتشارات
صدرا، دهم، ج24 .
52 .مکارم شیرازی، ناصر و همکاران )2314ش(، تفسیر نمونه، چاپ سی و دو، تهران: دارالکتب
االسالمیه.
51 .معرفت، محمد هادی )2311ش(، التمهید فی علوم القرآن، قم: موسسه النشراالسالمی.
53 .نلینو،کرلوالفونسو )2340ش(، تاریخ نجوم اسالمی، ترجمه: احمدآرام، تهران: کانون نشر
پژوهشهای اسالمی.
54 .یعقوبی، احمد بن اسحاق )بی تا (، تاریخ یعقوبی، بیروت: دار صادر، چ 2.