نگاهی به ابعاد گوناگون اختلاف جنید و حلاج در آیینۀ تقابلِ تصوف مکتب خراسان و بغداد

عرفان اسلامی

دوره 20، شماره 75، فروردین 1402، صفحه 1-20   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

شکرالله پورالخاص^{* 1}؛ احمد جباری²؛ فرشید باقری³

¹استاد گروه زبان و ادبیات فارسی،دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران.نویسنده مسئول: [e-mail]

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران.

³دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران.

چکیده

تأثیر محیط جغرافیایی بر نحوۀ تفکر و اندیشۀ انسانی امری قابل­توجه است. تصوف اسلامی با ورود به حوزۀ جغرافیایی ایران با چالش­های جدیدی مواجه­شد. عارفان و اندیشمندان ایرانی با خوانش جدیدی از دین و قرآن به­تدریج جهان اسلام را به سوی دوقطبی­شدن سوق­دادند. به دنبال آن تصوف عاشقانۀ مکتب خراسان در مقابلِ تصوف پای­بند به سنتِ مکتب بغداد قرارگرفت. کرانه­های این تقابل حوزه­های اندیشه، سیاست و اجتماع را نیز فراگرفت. اوج این تقابل در مرگ حلاج و نوع برخورد طرف­داران دو مکتب با او است. در  پژوهش حاضر به بیان علت­ها و ماهیت تقابل این دو مکتب پرداخته­شده­است. سپس بنا به اهمیت مسئلۀ حلاج، با بررسی ابعاد اختلاف او با جنید بغدادی، روشن شد که موارد اختلاف این دو عارف بزرگ، ریشه در تقابل­ تصوف مکتب خراسان با بغداد داشته­است. آنان در مسائل مهمی مانند: 1. اندیشۀ سیاسی، 2. مرز تأویل و تفسیر قرآن، 3. معنای توحید، 4. عقلانیت صحوی و اندیشۀ سکری و 5.  بندگی عربی و عدالت­جویی ایرانی، با هم اختلاف­داشته­اند.

کلیدواژه‌ها

تصوف مکتب خراسان؛ تصوف مکتب بغداد؛ حلاج و جنید

مراجع