بررسی نقش حرکت در ارتقاء ادراکی مساجد، مبتنی‌بر آرای معرفتی ملاصدرا (مورد پژوهی: مسجد حکیم)

فصلنامه علمی مطالعات میان فرهنگی

مقاله 3، دوره 18، شماره 54، خرداد 1402، صفحه 61-83   

نوع مقاله: علمی_ پژوهشی

نویسندگان

مهدی بنی‌اسدی باغمیرانی¹؛ سید بهشید حسینی^{* 2}؛ آزاده شاهچراغی³

¹دانشجوی دکتری معماری، گروه معماری، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

²استاد گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر تهران، تهران، ایران

³دانشیارگروه معماری ، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

چکیده

اساس مباحث معرفتی ملاصدرا، بر پایه نظریه حرکت‌‌جوهری استوار است، که در آن زمینه تکامل نفس از مرتبه حس به عقل، فراهم می‌شود. با تکیه‌بر این نظریه ارتقاء ادراک در مساجد، مستلزم حضور و حرکت فعال مخاطب در فضاهای معماری است. در این حضور مراتبی مختلفی از حرکت بر فرد مترتب می‌شود، که ادراک وی را با توجه ظرفیت وجودیش از سطح مادی به معنوی ارتقاء می‌دهد. با عنایت به اهمیت این موضوع، هدف این پژوهش شناسایی اقسام حرکتی در فضاهای معماری، و واکاوی نحوه ارتقاء ادراک در مساجد است. حال پرسش کلیدی این است که: حرکت در فضاهای مساجد، چگونه زمینه ارتقاء ادراک را فر‌اهم می‌کند؟ و در مراتب مختلف حرکتی در مساجد، کدام یک از مراتب ادراکی بر فرد مترتب می‌شود؟ پژوهش کیفی حاضر بین ‌رشته‌ای با رویکرد تحلیلی_تفسیری و مورد پژوهی است. در ادبیات پژوهشی، به ‌واسطه‌ تحلیل متون فلسفی و با تکیه بر نظریه حرکت جوهری ملاصدرا، مراتب‌ ادراکی و اقسام حرکتی تبیین شده، و در فضای مساجد مورد واکاوی قرار گرفته‌ است؛ نهایتاً با دیدی تفسیری و از طریق مورد پژوهی، جایگاه حرکت در مراتب ‌ادراکی مسجد حکیم و ده مسجد دیگر، مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که، با عنایت به نظریه حرکت‌جوهری، با حرکت ناظر در فضاهای مساجد از جمله مسجد حکیم اصفهان، در گذر زمان، مراتبی از حرکت بر فرد مترتب می‌شود، که در ابتدا متعلق به امور مادی و صوری است؛ اما در مراتب بالای حرکتی و تکامل جوهر نفس آدمی، ادراکات به لایه‌ی باطنی تعلق می‌گیرد

کلیدواژه‌ها

معماری مساجد؛ حرکت؛ ملاصدرا؛ مراتب‌ادراکی؛ مسجد حکیم

مراجع

آصفی، مازیار؛ شجاری، مرتضی؛ سلخی‌ خسرقی، صفا (1396). «حرکت تکاملی نفس آدمی در فضای مسجد برمبنای آرای ملاصدرا (نمونه موردی مسجد کبود تبریز)»، فصلنامه‌ کیمیای هنر، دوره6، شماره22: 75-88.

ابن‌سینا. (1404). تعلیقات، بیروت: مکتبه الاعلام الاسلامی.

 احمدی، مهدیه؛ فرکیش، هیرو؛ احمدی، وحید؛ کوچک خوشنویس، احمد میرزا (1399). «بازشناسی رابطه رمزگان معماری مساجد و کیفیت حضور قلب نمازگزاران (موردپژوهی: مساجد عصر صفوی اصفهان)»، فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، دوره5، شماره2: 51-74.

 اردلان، نادر؛ بختیاری، لاله (1390). حس وحدت، ترجمه ونداد جلیلی و احسان طایفه، تهران: نشر علم معمار.

 اطمینان، لیلا؛ حسینی، سید بهشید؛ پناهی، سیامک (1399). «بررسی تطبیقی حکمت اشراق در معماری مساجد دوره صفویه و معاصر»، نشریه مطالعات هنر اسلامی، دوره17، شماره39: 56 – 28.

 باقرزاده کثیری، شهره؛ کاظمی شیشوان، مهروش؛ حسینی، اکرم؛ سیدالماسی، مهدی (1400). «خوانش نظریه اتمسفر پیتر زومتور در تحلیل کیفیت فضایی مساجد آذربایجان شرقی (نمونه موردی: مساجد جامع تبریز، میانه، سراب، اهر، بناب و عجب‌شیر)»، اندیشه معماری، دوره5، شماره10: 109-123.

 بلالی اسکویی، آزیتا؛ زارعی، سحر؛ حیدری ترکمانی، مینا (1399). «الگوهای ترکیب اندام‌های بنیادین معماری مساجد شهر اصفهان در دوره صفوی. معماری اقلیم گرم و خشک»، دوره8، شماره11: 125- 150.

 بمانیان، محمدرضا؛ عظیمی، فاطمه (1395). «انعکاس معانی منبعث از جهان‌بینی اسلامی در طراحی معماری»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، دوره1، شماره2: 39-48.

 بهرامی، ندا؛ گوهری، عباس (1398). «بررسی جایگاه تناسخ در فرهنگ هندوئیزم و نقد آن در مکتب فلسفی ملاصدرا»، مطالعات میان فرهنگی، دوره14، شماره40: ۱5۹-۱۷۷.

 تمیمی، مجید؛ فرامرز قراملکی، احد (1400). «چیستی «معرفت نفس» در فلسفه صدرالمتألهین»، حکمت صدرایی، دوره9، شماره2: 53-65.

 حسینی شاهرودی، سید مرتضی؛ اسکندری، زهرا (1396). «بررسی تطبیقی فاعلیت ذهن در فرایند ادراک از دیدگاه ملاصدرا و هوسرل»، حکمت صدرایی، دوره1، شماره1: 86-75.

 حیدری، علی‌اکبر؛ پیوسته‌گر، یعقوب؛  حیدری، فرزاد (1397). «تحقق‌پذیری تأویل اعتقادات و تفکرات اسلامی در معماری مسجد و مدرسه آقا بزرگ کاشان»، اندیشه معماری، دوره2، شماره3: 15-28.

دری، علی؛ طلیسچی، غلامرضا (1397). «کرانمندی و بیکرانی ساختار فضایی معماری اسلامی ایران در مساجد دوران صفوی (نمونه موردی مسجد شیخ لطف‌الله و امام اصفهان)»، پژوهش‌های معماری اسلامی، دوره6، شماره19: 19-40.

رحیمیان، مهدی (1383). سینما معماری در حرکت، تهران: سروش.

رستمی قلعه‌لانی، مجید؛ بختیاری‌منش، الهام (1400). «بررسی رابطه درون بیرون و سیر تحولات آن در مساجد ایران (از آغاز تا دوران صفوی)»، معماری اقلیم گرم و خشک، دوره9، شماره13: 119-138.

زوی، برنو (1387). چگونه به معماری بنگریم؟، ترجمه‌ فریده گرمان، تهران: شهیدی.

شجاری، مرتضی؛ سلخی خسرقی، صفا؛ آصفی، مازیار (1397). «مراتب ادراک فضای سیال در مسجد جامع ‌تبریز؛ با نگاهی به مفهوم حرکت در آراء ملاصدرا»، حکمت معاصر، دوره9، شماره2: 157-176.

صاحب‌محمدیان، منصور (1386). «سلسله‌مراتب محرمیت در مساجد ایرانی»، نشریه هنرهای زیبا، شماره 29: ۵۹- ۶۸.

طبسی، محسن؛ فاضل‌نسب، فهیمه (1391). «بازشناسی نقش و تأثیر جریان‌های فکری عصر صفویه در شکل‌گیری ورود مساجد مکتب اصفهان»، هنرهای زیبا، دوره1، شماره3: 81-90.

عزیزی، رامین؛ ابراهیمی، حسن (1397). «رابطه نفس و قوا از دیدگاه ملاصدرا و آقا على زنوزی»، پژوهش‌های ‌فلسفی، دوره12، شماره23: 94-109.

عزیزی ‌علویجه، مصطفی؛ رفیعی علوی، سید احسان (1397). «ترسیم الگوی مدیریت سازمانی بر اساس تعامل نفس»، خردنامه صدرا، دوره14، شماره91: 75-92.

عسگری، علی؛ فتحی، راضیه (1400). «تأثیرپذیری و تأثیرگذاری معماری و شهرسازی از فرهنگ مصرفی معاصر»، مطالعات میان فرهنگی، دوره16، شماره46: ۱۰۳ -۱۳۲.

کلانتری، مائده؛ سعدوندی، مهدی (1400). «تشکیک در منشأ شباهت آثار هنرهای اسلامی (بر اساس آراء ملاصدرا)»، فصلنامه آرمان‌شهر، دوره17، شماره34: ۱۵۶-۱۴۷.

گلستانی، سعید؛ حجت، عیسی؛ سعدوندی، مهدی (1396). «جستاری در مفهوم پیوستگی فضا و روند تحولات آن در مساجد ایران»، نشریه هنرهای زیبا، دوره22، شماره4: ۲۹–۴۴.

فلکیان، نرجس؛ صفری، حسین؛ کاظمی، علی (1400). «ریخت‌شناسی معماری معنا محور با استفاده از روش چیدمان فضا؛ مطالعه موردی: مسجد علی اصفهان»، باغ نظر، دوره18، شماره96: 29-44.

فیض کاشانی (1375). اصول المعارف، با تعلیق و تصحیح سید جلال‌الدین آشتیانی، چاپ سوم، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.

مختاری، محمدحسین (1399). «بررسی مقایسه‌ای نظر ارسطو، ابن‌سینا و ملاصدرا درباره کار کرد ادراک حسی و میزان معرفت‌بخشی آن»، حکمت صدرایی، دوره8، شماره2: 214-203.

مرادی نسب، حسین؛ بمانیان، محمدرضا؛ اعتصام، ایرج (1397). «بازخوانی اندیشه تشبیهی و تنزیهی در کالبد معماری مساجد مکتب اصفهان (مطالعه موردی: مسجد امام اصفهان»، نشریه هویت شهر، دوره12، شماره35: 28– 19.

مسعودی، محمدحسین (1382). «تدوین و ادراک آهنگ فضا (سیر کثرت به وحدت در طول زمان)»، نشریه‌ ‌صفه، دوره13، شماره37: 68-83.

ملاصدرا (1981). الحکمه‌ المتعالیه فی الاسفار الاربعه، ج1 و2 و3 و8، قم: طلیعه نور.

ملکشاهی، حسن (1376). حرکت و استیفای اقسام آن، تهران: سروش.

مؤمنی، ناصر (1390). «ارزیابی رویکرد صدرایی و اشراقی به فرآیند دیدن»، جاویدان‌خرد دوره8، شماره18: 57-82.

مهدوی‌نژاد، محمدجواد؛ ناگهانی، نوشین (1390). «تجلی مفهوم حرکت در معماری ‌معاصر ایران»، مطالعات شهرایرانی-اسلامی، دوره2، شماره3: 22- 34.

نتاج، محمد ابراهیم (1393). «نقش خیال در مکاشفات صوری از دیدگاه سهروردی و صدرا»، جاویدان‌خرد، دوره11، شماره26: 20-29.

نجفی افرا، مهدی (1388). «معنی و وجود حرکت در فلسفه ابن‌سینا»، فصلنامه فلسـفه و کـلام اسـلامی آینه معرفت، شماره 20: 1-25.

نصر، سید حسین (1380). معرفت امر قدسی، ترجمه فرزاد حاجی میرزایی، تهران: نشر پژوهش فرزان روز.

نوایی، کامبیز؛ حاجی قاسمی، کامبیز (1377). مساجد اصفهان، دفتر دوم، تهران: دانشگاه شهید بهشتی.

وثیق، بهزاد (1400). «تبیین مفهوم کمال در مساجد تاریخی ایران»، اندیشه معماری، دوره5، شماره10: 36-54.

 

Alexandere, C. (1979). The Timeless Way of Buliding, NewYork: Oxford University Press.

Cooper, C. (1974). The House as symbol of the self. In Jon Lang al.eds., Designin for Human Behavioral Sciens, Stroudsburg. pa: Dowden. Hutchinson and Ross.

Gallagher, S. (2005). How the Body Shapes the Mind?, Oxford: Clarendon Press.

Gibson, J. (1950). The perception of the visual world, Boston: Houghton Mifflin.

Harris, Y. (2002). Architecture and Motion: Ideas on Fluidity in Sound, Image and Space, Germany, Proceedings of 2nd international Symposium on Systems Research in the Arts.

Morris, C.W. (1971). Writings on the General Theory, of Signs, Mouton: Den Haag.

Zumthor, P. (2010). Thinking Architecture, Basel: Birkhauser, P.12,42.