تأثیر توسعه اقتصادی- اجتماعی بر کیفیت هوا در کشورهای منطقه خاورمیانه

مدلسازی اقتصادی

مقاله 4، دوره 16، شماره 60، اسفند 1401، صفحه 49-68   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/eco.2023.1971378.2701

نویسندگان

معصومه مطلبی¹؛ رضا نجارزاده^{* 2}؛ لطفعلی عاقلی³

¹کارشناسی ارشد دانشگاه تربیت مدرس

²گروه علوم اقتصادی، دانشکده مدیریت و اقتصاد، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

³دانشیار اقتصاد، پژوهشکده اقتصاد، دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

هدف اصلی مقاله بررسی اثر توسعه اقتصادی- اجتماعی بر کیفیت هوا در منطقه خاورمیانه است. بدین‌منظور اثر شاخص‌های توسعه اقتصادی و اجتماعی و شاخص‌های استفاده از منابع طبیعی به‌عنوان یکی از محرک‌های اصلی رشد و توسعه در منطقه خاورمیانه بر انتشار دی‌اکسید گوگرد به‌عنوان شاخص برای کیفیت هوا بررسی شد. با توجه به این‌که آلودگی هوا پدیده‌ای پایدار در زمان است، برای بررسی نحوه اثرگذاری متغیرها بر انتشار دی‌اکسید گوگرد از مدل پنل با ضرایب متغیر زمانی طی دوره زمانی 2000-2019 استفاده شد. نتایج نشان داد سرمایه انسانی، درآمد سرانه و نوآوری، بیشترین اثر را بر افزایش انتشار گاز دی‌اکسید گوگرد دارند؛ اما، شاخص‌های استفاده از منابع به‌ویژه، مصرف سوخت فسیلی باعث کاهش انتشار گاز دی‌اکسید گوگرد می‌شوند. در‌واقع، با‌ توجه به مصرف اندک انرژی تجدیدپذیر در منطقه خاورمیانه، مصرف انرژی بیشتر برپایه منابع کربن‌محور است. بنابراین، برای کاهش انتشار دی‌اکسید گوگرد لازم است از نوآوری‌ها و فناوری‌های محیط‌زیست‌محور بجای تکنولوژی‌محور استفاده شود تا روند رشد و توسعه اقتصادی به رشد و توسعه پایدار منجرشود.

کلیدواژه‌ها

طبقه‌بندی JEL: .Q53؛ O44؛ C14 واژگان کلیدی: توسعه اقتصادی- اجتماعی؛ انتشار گاز دی‌اکسید گوگرد؛ منطقه خاورمیانه؛ مدل داده پنل- ضرایب متغیر زمانی

اصل مقاله

1.‌ مقدمه                             
آلودگی و افزایش دما دو مسئله اصلی جهانی درباره محیط‌زیست طی چند دهه گذشته است. منبع اصلی این دو مسئله، انتشار گازهای گلخانه‌ای است. استفاده بیش‌ازحد از منابع طبیعی، آلودگی هوا و تغییرات آب‌و‌هوایی، زمینه وسیعی از تحقیقات تجربی در ادبیات رشد اقتصادی و محیط‌زیست را تشکیل می‌دهد (خان، علی، عمر، کریکاللی و ژیائو ، 2020ج). تحقیق در مورد کاهش آلودگی به تلاش‌هایی برای شناسایی عوامل کلیدی اثرگذار بر انتشار آلودگی هوا منجر می‌شود. برای مثال، مطالعات موجود از میان شاخص‌های گوناگون، رشد اقتصادی، شهرنشینی و سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی را به‌عنوان عوامل مهم اثر‌گذار بر آلودگی هوا شناسایی کرده‌اند. نوآوری نیز با توجه به نقش آن در تخریب محیط‌زیست در مطالعات اخیر مورد توجه قرار گرفته است (ابراهیم و وو ، 2021).
در مطالعه حاضر برای بررسی رابطه بین شاخص‌های اثر‌گذار بر توسعه اقتصادی اجتماعی و آلودگی هوا، بر دی‌اکسید گوگرد (SO2) به‌عنوان شاخصی برای آلودگی هوا تمرکز می‌شود. دی‌اکسید گوگرد پیشگام سولفات و ذرات ریز موجود در هواست، در‌نتیجه، به‌راحتی غبار ایجاد کرده و کیفیت هوا را بدتر می‌کند. همچنین، آلودگی‌های هوا نظیر دی‌اکسید‌گوگرد، زیان‌های اقتصادی قابل‌توجهی را ایجاد می‌کند و بار اقتصادی جامعه را افزایش می‌دهد (ژو، ژانگ، وانگ، جی، وانگ و استریتس ، 2021). دی‌اکسید گوگرد در اتمسفر بر اثر فعالیت انسانی و منابع طبیعی پخش می‌شود. انتشار دی‌اکسید گوگرد  انسانی از کاربرد سوخت‌های فسیلی حاوی گوگرد شامل نفت و زغال‌سنگ ناشی می‌شود (جیانگ، هی، کای، ژو و کُنگ ، 2020). مناسب‌ترین شاخص برای آلودگی‌های سطح کشوری دی‌اکسید گوگرد است. یکی از ابعاد مهم این آلاینده، کنترل‌پذیری آن توسط دولت‌های محلی از طریق مقررات موثر و تکنیک‌های تولید جایگزین است. آلودگی دی‌اکسید گوگرد در کشورهای صنعتی عمدتا ناشی از تولید برق است؛ درحالی‌که در کشورهای درحال‌توسعه ناشی از احتراق سوخت‌های دیزلی است (فرزانگان و مارکوارت ، 2018).
در منطقه خاورمیانه، در سال‌های اخیر، توجه به انتشار دی‌اکسید گوگرد  در میان کشورهای منطقه اهمیت بیشتری یافته است و کشورها در کنار توجه به رشد و توسعه اقتصادی، به‌دنبال پیگیری اهداف رشد و توسعه پایدار و کاهش آلودگی محیط‌زیست هستند. ازاین‌رو، فهمیدن عوامل مؤثر بر دی‌اکسید گوگرد  انسانی برای رفع مشکل جدی آلودگی و کاهش تخریب محیط زیست از اهمیت زیادی برخوردار است. با کمک مشاهدات ابزار نظارت بر اوزون می‌توان مشاهده کرد که مهم‌ترین منابع انتشار دی‌اکسید گوگرد در منطقه خاور‌میانه، استخراج نفت و گاز و نیروگاه‌های برق است. مبنای برنامه‌های رشد و توسعه اقتصادی در این منطقه مبتنی‌بر استخراج نفت و گاز است و نیروگاه‌های برق نیز با توجه به اهداف و برنامه‌های توسعه‌ای از نظر تعداد در حال افزایش است که در مناطقی نیز (برای مثال ایران) حتی از مازوت برای تولید الکتریسیته استفاده می‌شود که سبب افزایش انتشار گاز دی‌اکسید گوگرد می‌شود. بنابراین، مطالعه شاخص‌های مختلف توسعه اقتصادی اجتماعی بر انتشار دی‌اکسید گوگرد، به‌عنوان یکی از آلاینده‌های مهم ناشی از مصرف بیش‌ازحد سوخت‌های فسیلی می‌تواند بر سیاست‌گذاری در زمینه رشد و توسعه پایدار همراه با حفظ کیفیت محیط‌زیست در کشورهای منطقه خاورمیانه تأثیر زیادی داشته باشد. بنابراین، با توجه به اثر شاخص‌های توسعه اقتصادی- اجتماعی و شاخص‌های استفاده از منابع طبیعی بر انتشار دی‌اکسید گوگرد در منطقه خاورمیانه طی دوره زمانی 2000-2019 با استفاده از مدل داده پنل با ضرایب متغیر در زمان  بررسی می‌شود. بنابراین، پرسش مقاله این است که شاخص‌های توسعه اقتصادی- اجتماعی اثرگذاری بیشتری بر انتشار گاز دی‌اکسید گوگرد دارند یا اینکه شاخص‌های استفاده از منابع طبیعی کیفیت هوا را بدتر می‌کنند.
برای پاسخ به پرسش پژوهش، مقاله بدین شکل سازمان‌دهی می‌شود: در ادامه، پس از مقدمه، ادبیات پژوهش مرور می‌شود؛ سپس، در بخش سوم، روش پژوهش بیان می‌شود؛ بخش‌های چهارم و پنجم هم به یافته‌ها و نیز نتیجه‌گیری و پیشنهادها اختصاص می‌یابد.

2.‌ مروری بر ادبیات 
-‌ ادبیات نظری
مطالعات مختلف نشان می‌دهد که با توسعه اقتصادی کشورها، محیط‌زیست کشورها و پوشش گیاهی و آب‌وهوای کشورها نیز به‌ویژه برای کشورهایی که وابستگی مستقیم به منابع طبیعی برای ادامه توسعه اقتصادی خود دارند، تغییر می‌کند. برای بررسی رابطه بین متغیرهای اثر‌گذار بر توسعه اقتصادی- اجتماعی و تخریب‌محیط زیست در مطالعات مختلف متغیرهای متفاوتی با توجه به کشورهای مورد مطالعه انتخاب شده است که معمولا تولید ناخالص داخلی سرانه، شهرنشینی و سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی مشترک هستند (سانتیاگو و کواتو ، 2020؛ جیانگ و همکاران، 2020). متغیرهای دیگر با توجه به شرایط هر منطقه برای رشد و توسعه تغییر می‌کند. بنابراین، در این بخش به بررسی مبانی نظری و مرور مطالعات متغیرهای مورد بررسی و تخریب محیط‌زیست پرداخته می‌شود.

-‌ رابطه رشد اقتصادی و تخریب محیط‌زیست
گروسمن و کریوگر  (1991) سه مکانیسم را برای اثر‌گذاری رشد اقتصادی بر تخریب محیط‌زیست شناسایی کردند: الف) اثر مقیاس که به موجب آن، افزایش دسترسی به بازار باعث توسعه فعالیت اقتصادی می‌شود. تولید اضافی، به مواد خام اضافی نیاز دارد که فعالیت‌های اقتصادی را افزایش می‌دهد و کیفیت هوا را بدتر می‌کند؛ بنابراین، در این مرحله، رشد اقتصادی باعث افزایش تخریب محیط‌زیست می‌شود؛ ب) اثر ترکیبی که به موجب آن، کشورها اقتصاد خود را بازسازی می‌کنند تا در بخش‌هایی که در آن از مزیت نسبی برخوردارند، متخصص شوند. بنابراین، اثرات افزایش کارایی تولید و تغییرات در ترکیب اقتصاد به سمت بخش‌های سازگارتر با محیط‌زیست، اثرات آلاینده رشد اقتصادی را خنثی می‌نماید؛ بنابراین، کانال ترکیبی، اثرات مضر توسعه اقتصادی بر کیفیت هوا را کاهش می‌دهد؛ ج) اثر تکنیکی که به موجب آن، تجارت تغییر تکنیک‌های تولید را تسهیل می‌کند و به اشتراک‌گذاری فناوری‌های تولید پاک در بین کشورها را موجب می‌شود. کشورها کیفیت محیط‌زیست را با اتخاد تکنولوژی‌های دوستدار محیط زیست بهبود می‌دهند که آلودگی کمتری ایجاد می‌نماید و تخریب محیط‌زیست را کاهش می‌دهد. با وجود این، کول  (2004) بیان می‌کند، در صورتی که تجدید ساختار اقتصادی به سرمایه‌گذاری برون‌مرزی صنایع آلاینده اقتصادهای با درآمد بالا در اقتصادهای با درآمد پایین با مقررات محیط‌زیست با سخت‌گیری کمتر منجر شود، سطح آلودگی خالص کل کاهش نمی‌یابد، بلکه جابجا می‌شود.

-‌ رابطه سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی (FDI) و تخریب محیط‌زیست
دو فرضیه در مورد اثرات سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی بر انتشار آلودگی وجود دارد: فرضیه اول، پناهگاه آلودگی  است. بعضی از کمپانی‌های چندملیتی آلاینده و مصرف‌کننده منابع، زنجیره صنعتی را از کشورهای توسعه‌یافته به در‌حال‌توسعه با سیاست‌های کنترل آلودگی راحت‌تر و قوانین زیست‌محیطی کمتر منتقل می‌کنند و باعث استفاده بیش‌ازحد از منابع طبیعی در کشورهای در‌حال‌توسعه و بدترشدن کیفیت محیط‌زیست آن کشورها می‌شوند. فرضیه دوم، هاله آلودگی  است. فرض می‌شود که شرکت‌های سرمایه‌گذار خارجی، تکنولوژی تولیدی پاک‌تر و تخصص مدیریتی پیشرفته‌تری از شرکت‌های داخلی دارند. شرکت‌های سرمایه‌گذار خارجی کیفیت تولید و کارایی انرژی را از طریق سرریزهای تکنولوژی و گردش نیروی کار بهبود می‌دهند؛ بنابراین، کیفیت محیط‌زیست در کشور میزبان سرمایه‌گذاری خارجی بهبود می‌یابد (جیانگ و همکاران، 2020).

-‌ رابطه بین نوآوری و تخریب محیط‌زیست
اثرات محیط‌زیستی نوآوری‌های تکنولوژیکی می‌تواند مبهم باشد. برای مثال، کومار و ماناجی  (2009) رابطه انتشار آلودگی کربن- نوآوری را در 80 اقتصاد طی دوره 1971- 2000 آزمون کردند. نتایج با استفاده از رویکرد حداکثر راست‌نمایی نشان می‌دهد که درحالی‌که نوآوری تکنولوژیکی به انتشار CO2 در کشورهای توسعه‌یافته کمک می‌کند، در کشورهای درحال‌توسعه بهبود نوآوری انتشار آلودگی را افزایش می‌دهد. با استفاده از داده 18 اقتصاد درحال‌توسعه و توسعه‌یافته، دائودا، لانگ، مِنساه و سلمان  (2019) بیان کردند که نوآوری، انتشار کربن را در اقتصادهای G-6 کاهش می‌دهد؛ اما در خاور‌میانه و شمال آفریقا (MENA) و در BRICS نوآوری تخریب محیط‌زیست را افزایش می‌دهد؛ بنابراین، اثر دقیق نوآوری بر تخریب محیط‌زیست مشخص نیست و نیاز به مطالعات بیشتری در این مورد است.

-‌ رابطه شهرنشینی و سرمایه انسانی با تخریب محیط‌زیست
با توجه به تعاریف مختلف شهرنشینی، نتایج متفاوتی در تحقیقات موجود در مورد اثر شهرنشینی بر آلودگی هوا به‌دست آمده است. ژو، هوانگ، یائه، هی، وانگ و ژانگ  (2020) دریافتند که نسبت جمعیت شهری به‌عنوان شاخص شهرنشینی جمعیت، اثر مثبت بر انتشار آلودگی هوا در چین دارد. اما نتایج بعضی از مطالعات قبلی نشان می‌دهد که به‌دلیل اثرات مقیاس تراکم جمعیت، شهرنشینی در‌حقیقت انتشار دی‌اکسید گوگرد  را کاهش می‌دهد (لیو، سان و فِنگ ، 2019). همچنین، نتایج مشابه برای کشورهای در‌حال‌توسعه یافت شده است. برای مثال، محققان هندی دریافتند که گسترش بی‌برنامه شهرنشینی به کاهش آلودگی هوای منجرمی‌شود (ساتی و موهان ، 2021). ژِنگ، وانگ، مَک، هسو و تسانگ  (2021) دریافتند که شهرنشینی اثر منفی و معنادار بر تخریب محیط‌زیست دارد؛ بنابراین، با توجه به نتایج نیاز به بررسی بیشتر اثر شهرنشینی بر آلودگی هواست.   
در زمان‌های اخیر، محققان به این مسئله پرداخته‌اند که آیا سرمایه انسانی باعث افزایش تخریب محیط‌زیست می‌شود یا برعکس، کیفیت محیط‌زیست را بهبود می‌دهد. به‌طور رایج، سرمایه انسانی براساس میانگین سال‌های تحصیل و بازگشت به تحصیل، مهارت‌ها و دانش مورد نیاز برای افزایش بهره‌وری افراد تعریف می‌شود. آموزش برای رفاه بشر و بیشتر در زمینه تحول اقتصادی و اجتماعی بسیار مهم است. درواقع، برخی محققان مطرح کرده‌اند که سرمایه انسانی، ظرفیت کشور برای استفاده از انرژی تجدید‌پذیر و سایر فناوری‌های حامی محیط‌زیست در صنعت، خانوار و بخش‌های حمل‌و‌نقل را افزایش می‌دهد. این شاخه ادبیات بیان می‌کند که سرمایه انسانی باعث کاهش آلودگی هوا با افزایش بهره‌وری انرژی می‌شود، از منابع طبیعی محافظت می‌کند و کیفیت کلی محیط‌زیست را بهبود می‌دهد. بهبود کیفیت سرمایه انسانی نه‌تنها امنیت و کارایی انرژی را ارتقاء می‌دهد؛ بلکه سرریزهای مثبتی مانند وفاداری به قوانین محیط‌زیست، نابرابری کمتر و کاهش نرخ جرم و جنایت را ایجاد می‌کند. در مقابل، شواهد به‌دست آمده از مطالعات دیگر نشان می‌دهد که فعالیت‌های انسان‌محور ازجمله استخراج معدن، عملیات اره کردن زنجیره‌ای، آتش‌سوزی در بوته‌زارها و جنگل‌زدایی، محرک‌های کلیدی آلودگی آب، خاک و هوا هستند؛ بنابراین، اثر سرمایه انسانی بر محیط‌زیست مسئله‌ای تجربی باقی می‌ماند (لانگنل، امِگاوی، دُنکُر و منساه ، 2021).

-‌ رابطه مصرف انرژی و تخریب محیط‌زیست
رابطه منابع طبیعی شامل (مواد معدنی، گاز و برق و غیره) و محیط‌زیست در مطالعات زیادی بحث شده است. محققان استدلال کردند که فراوانی منابع طبیعی، مصرف سوخت فسیلی و نیز واردات آن به کشور را کاهش می‌دهد (بَالسالبره-لرنته، شهباز، روبائد و فرهانی ، 2018). در تضاد با این فرضیه، احمدو و ون‌در‌بُرگ  (2019) بیان کردند که فراوانی نفت و زغال‌سنگ کیفیت محیط‌زیست را به‌دلیل اثر ویرانگر بالقوه  آنها بر اقتصاد و حکمرانی بدتر می‌کند. علاوه‌بر‌این، رشد اقتصادی و روند شهرنشینی و صنعتی‌شدن همراه با آن تقاضا برای استخراج منابع طبیعی را افزایش می‌دهد و مقدار زیاد مصرف منابع طبیعی، معمولا از طریق کشاورزی، جنگل‌زدایی، معدن و صنعتی‌شدن با ناپایداری محیط‌زیست مرتبط است. گزارش پانل منابع بین‌المللی (IRP)   در مورد چشم‌انداز منابع جهانی در سال 2019 نشان می‌دهد که استخراج و فرآوری منابع طبیعی نزدیک به 50 درصد از کل انتشار گازهای گلخانه‌ای (GHG) را تشکیل می‌دهد (لانگنل و همکاران، 2021).

-‌ رابطه صادرات نفت و گاز و تخریب محیط‌زیست
منطقه خاورمیانه به‌عنوان منطقه استراتژیک از نظر غنای منابع طبیعی شناخته می‌شود، به‌ویژه کشورهای حوزه خلیج فارس با فراوانی میادین نفتی و گازی روبرو هستند که به‌عنوان مهم‌ترین کالاهای صادراتی این کشورها شناخته می‌شود. توسعه اقتصادی در خاورمیانه از جنگ اعراب- اسرائیل در 1973 و انقلاب ایران در 1979 که به افزایش زیادی در قیمت نفت منجرشدند، تسریع شد. همچنان‌که قیمت نفت افزایش یافت، بیشتر دولت‌ها در خاورمیانه از افزایش درآمد سود بردند. دولت‌های تولید‌کننده نفت و به‌ویژه تولیدکنندگان عمده نظیر ایران، کویت

مراجع

- داربیدی، مریم، دل‌انگیزان، سهراب، فتاحی، شهرام و شریف کریمی، محمد (1399). تأثیر نوآوری بر انتشار آلودگی استان‌های ایران در چارچوب منحنی زیست‌محیطی کوزنتس (رهیافت اقتصاد سنجی فضایی). فصلنامه نظریه‌های کاربردی اقتصاد، 7(3)، 71-98.

- طرازکار، محمدحسن، کارگر ده‌بیدی، نوید، اسفنجاری کناری، رضا و قربانیان، عفت (1399). اثر رشد اقتصادی بر تخریب محیط‌زیست در منطقه خاورمیانه: کاربرد ردپای اکولوژیکی. محیط‌زیست ‌طبیعی، منابع طبیعی ایران، 73(1)، 77-90.

- کلانترزاده، مهسا، زندی، فاطمه، خضری، محمد و صفوی، بیژن (1400). اثرات متقابل حمل‌و‌نقل و رشد اقتصادی و انتشار دی‌اکسید کربن در ایران. فصلنامه مدلسازی اقتصادی، 15(54)، 105-127.

- محمدوند ناهیدی، محمدرضا و قلی‌پور فیضی، پریسا (1391). بررسی رابطه علّی بین متغیّرهای عمده کلان اقتصادی و آلودگی محیطی در کشورهای منتخب (روش پانل دیتا). اقتصاد و توسعه منطقه‌ای، 19(4)، 99-113.

- نصراللهی، زهرا و غفاری گولک، مرضیه (1389). بررسی رابطه آلودگی هوا و رشد اقتصادی در سطح 28 استان کشور (مطالعه موردی co، SO2 و NO_x). مجله دانش و توسعه، 17(33)، 164-184.

- Adekoya, O. B., Oliyide, J. A., & Fasanya, I. O. (2022). Renewable and non-renewable energy consumption – Ecological footprint nexus in net-oil exporting and net-oil importing countries: Policy implications for a sustainable environment. Renewable Energy, 189(1), 524-534.
- Ahmadov, A.K., & van der Borg, C. (2019). Do natural resources impede renewable energy production in the EU? A mixed-methods analysis. Energy Policy, 126(3), 361–369.

- Alkhathlan, K., & Javid M. (2013). Energy consumption, carbon emissions and economic growth in Saudi Arabia: an aggregate and disaggregate analysis. Energy Policy, 62(11), 1525–1532.

- Balsalobre-Lorente, D., Shahbaz, M., Roubaud, D., & Farhani, S. (2018). How economic growth, renewable electricity and natural resources contribute to CO2 emissions? Energy Policy, 113(2), 356–367.

- Bekun, F.V., Alola, A.A., & Sarkodie, S.A. (2019). Toward a sustainable environment: nexus between CO2 emissions, resource rent, renewable and nonrenewable energy in 16- EU countries. Sience of the Total Environment, 657(4), 1023–1029.

- Charfeddine, L., & Mrabet, Z. (2017). The impact of economic development and social–political factors on ecological footprint: a panel data analysis for 15 MENA countries. Renewable and Sustainable Energy Reviews, 76(8), 138–154.

- Cole, M. A. (2004). Trade, the pollution haven hypothesis and the environmental Kuznets curve: Examining the linkages. Ecological Economics, 48(1), 71–81.

- Danish, Ulucak, R., & Khan, S. U. D. (2020). Determinants of the ecological footprint: Role of renewable energy, natural resources, and urbanization. Sustainable Cities and Society, 54(3), 101996.

- Dauda, L., Long, X., Mensah, C.N., & Salman, M. (2019). The effects of economic growth and innovation on CO2 emissions in different regions. Environmental Science and Pollution Research, 26(16), 15028–15038.

- Farzanegan, M.R., & Makwardt, G. (2018). Development and Pollution in the Middle East and North Africa: Democracy Matters, Journal of Policy Modeling, 40(2), 350-374.  

- Feenstra, R. C., Inklaar, R., & Marcel, P. T. (2015). The Next Generation of the Penn World Table. American Economic Review, 105(10), 3150-3182.

- Grossman, G. M., & Krueger, A. B. (1991). Environmental impacts of a North American Free Trade Agreement. National bureau of Economic Redearch (NBER) working paper.

- Hassan, S.T., Baloch, M.A., Mahmood, N., & Zhang, J. (2019). Linking economic growth and ecological footprint through human capital and biocapacity. Sustainable Cities and Society, 47(4), 101516.

- Ibrahim, M., & Vo, X. V. (2021). Exploring the relationships among innovation, financial sector development and environmental pollution in selected industrialized countries. Journal of Environmental Management, 284(2), 112057.

- International Resource Panel. (2019). Natural Resources for the Future We Want. Global Resources Outlook 2019. https://www.resourcepanel.org/reports/global-resources-outlook

- Jiang, L., He, S., Cui, Y., Zhou, H., & Kong, H. (2020). Effects of the socio-economic influencing factors on SO2  Pollution in Chinese cities: A spatial econometric analysis based on satellite observed data. Journal of Environmental Management, 268(2), 110667.

- Khan, Z., Ali, S., Umar, M., Kirikkaleli, D., & Jiao, Z. (2020). Consumption-based carbon emissions and International trade in G7 countries: the role of Environmental innovation and Renewable energy. Science of The Total Environment, 730(c), 138945.

- Kumar, S., & Managi, S. (2009). Energy price–induced and exogenous technological change: assessing the economic and environmental outcomes. Resource and Energy Economics, 31(2), 334–353.

- Langnel, Z., Amegavi, G.B., Donkor, P., & Mensah, J. K. (2021). Income inequality, human capital, natural resource abundance and ecological footprint in ECOWAS member countries. Resources Policy, 74(5), 102255.

- Li, D., Chen, J., & Gao, J. (2011). Non-parametric time-varying coefficient panel data models with fixed effects. Econometrics Journal, 14(3), 387-408.

- Liu, X., Sun, T., & Feng, Q. (2020). Dynamic spatial spillover effect of urbanization on environmental pollution in China considering the inertia characteristics of environmental pollution. Sustainable Cities and Society, 53(2), 101903.

- Lv, Z., & Xu, T. (2018). Is economic globalization good or bad for the environmental quality? New evidence from dynamic heterogeneous panel models. Technological Forecasting and Social Change, 137(12), 340-343.

- Santiago, A. H., & Couto, H. T. Z. D. (2020). Socioeconomic development versus deforestation: considerations on the sustainability of economic and social growth in most Brazilian municipalities. Environmental Development, 35(3), 100520.

- Sati, A.P., & Mohan, M. (2021). Impact of increase in urban sprawls representing five decades on summer-time air quality based on WRF-Chem model simulations over central-National Capital Region, India. Atmospheric Pollution Research, 12(2), 404–416.

- Shahzad, U., Fareed, Z., Shahzad, F., & Shahzad. KH. (2021). Investigating the nexus between economic complexity, energy consumption and ecological footprint for the United States: New insights from quantile methods. Journal of Cleaner Production, 279(2), 123806.

- Solarin, S. A., Shahbaz, M., & Shahzad, S. J. H. (2016). Revisiting the electricity consumption‌economic growth nexus in Angola: The role of exports, imports and urbanization. International Journal of Energy Economics and Policy, 6(3), 501-512.

- Sun, Y., Li, Y., Yu, T., Zhang, X., Liu, L., & Zhang, P. (2021). Resource extraction, environmental pollution and economic development: Evidence from prefecture-level cities in China. Resources Policy, 74(5), 102330.

- Tobelmann, D., & Wendler, T. (2020). The impact of environmental innovation on carbon dioxide emissions. Journal of Cleaner Production, 244(3), 118787.

- Udemba, E. (2022). Moderation of ecological footprint with FDI and agricultural sector for a better environmental performance: New insight from Nigeria. Public Affairs, 22(2), e2444.

- WorldBank, (2006). Middle East and North Africa—Economic Developments and Prospects 2006: Financial Markets in a New Age of Oil. World Bank(b), Washington, DC.

- Xu, F., Huang, Q., Yue, H., He, C., Wang, C., & Zhang, H. (2020). Reexamining the relationship between urbanization and pollutant emissions in China based on the STIRPAT model. Journal of Environmental Management, 273(1), 111134.

- Xu, Y., Zhang, W., Wang, J., Ji, S., Wang, C., & Streets, D. G. (2021). Investigating the spatially heterogeneous impacts of urbanization on city-level industrial SO2 emissions: Evidence from night-time light data in China. Ecological Indicators, 133(2), 108430.

- Yang, H., He, J., & Chen, S. (2015). The fragility of the Environmental Kuznets Curve: revisiting the hypothesis with Chinese data via an “Extreme Bound Analysis”. Ecological Economics, 109(1), 41–58.

- Zheng, S., Wang, R., Mak, T.M., Hsu, S.C., & Tsang, D.C. (2021). How energy service companies moderate the impact of industrialization and urbanization on car- bon emissions in China? Science of The Total Environment, 751(2), 141610.