در اقلیم دل (بازتاب «دل» در شعر خاقانی)

فصلنامه بهارستان سخن

دوره 19، شماره 58، اسفند 1401، صفحه 139-160   

نوع مقاله: مقاله علمی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/bahar.2023.700825

نویسندگان

خداویردی عبّاس‌زاده^{* 1}؛ زهرا یوسف‌لو²

¹استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد خوی، دانشگاه آزاد اسلامی، خوی، ایران. (نویسنده مسئول)

²مدرّس گروه زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه فرهنگیان، خوی، ایران.

چکیده

خاقانی، عارف نیست امّا در این که مدّتی از عمر خودش را با گوشه نشینی و سر بر زانوی مراقبت نهادن سپری کرده شکّی نیست؛ او پس از عمری در پیشگاه پادشاهان بودن، به این نتیجه رسید که پادشاهی حقیقی در استغنای معنوی و گسستن از تعلّقات دنیوی و پشت پا زدن بر مقام و منصب است. همین تمایل به زهد و کشش به سوی تصوّف در فکر و اندیشۀ خاقانی تأثیر بسزایی نهاد و چندی به شیوۀ زاهدان زیست. گرایش به تصوّف ذهن و زبان خاقانی را دیگرگون کرد و رنگ و بوی خاصّی به اشعار و افکار او بخشید؛ بنابراین در سروده‌های خاقانی، پاره‌ای اصطلاحات و تعبیرات تصوّف را می‌توان مشاهده کرد. در این میان از «دل» و تشبیهات و ترکیبات آن، آینۀ حقّ و مخزن اسرار الهی بودن، پیر تعلیم قرار گرفتن و اصطلاحات سایر علوم با دل، بسیار سخن رفته است. در این جستار، به «دل» و بازتاب آن به وسیلۀ شاعر در سروده‌هایش پرداخته شده است که رنگ و بوی انقطاع از دنیا و وجد روحانی و ذوق و شوق خاطر خاقانی را در بیان معانی و مضامین بدیع بیشتر نشان می‌دهند. این جستار به شیوة توصیفی – تحلیلی صورت گرفته که خاقانی گاهی دل را پیر تعلیم و زمانی آئینه جمال الهی می‌داند. بنابر این چنین مکان مقدّسی نباید جایگاه حرص و آز باشد؛ این مقاله با دست مایة دل، در صدد پاسخ دهی به این سؤال که آیا خاقانی آشنای راه عرفان است؟ برآمده است.

کلیدواژه‌ها

خاقانی؛ دل؛ تصوّف؛ عرفان؛ توحید

سایر فایل های مرتبط با مقاله

تقدیر و تشکر سازمان مرکزی از فصلنامه بهارستان سخن =25 مرداد .pdf

تقدیر و تشکر آقای دکتر حداد عادل از فصلنامه بهارستان سخن =.jpg

مراجع

فهرست منابع و مآخذ

1- قرآن کریم.

2-  خاقانی افضل‌الدّین، (1373)، دیوان خاقانی شروانی، تصحیح ضیاءالدّین سجّادی، تهران: زوّار، چاپ چهارم.

3-  رازی، نجم‌الدّین، (1371)، مرصادالعباد، به اهتمام محمّد امین ریاحی، تهران: علمی و فرهنگی، چاپ چهارم.

4-  زرّین کوب، عبدالحسین، (1379)، دیدار با کعبۀ جان، تهران: سخن، چاپ دوم. 

5-   سجّادی، سیّدجعفر، (1370)، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران: کتابخانۀ طهوری، چاپ اوّل.

6-  سجّادی، سیّدضیاءالدّین، (1372)، مقدّمه‌ای بر مبانی عرفان و تصوّف، تهران: سمت، چاپ دوم.

7-  فروزانفر، بدیع‌الزّمان، (1380)، سخن و سخنوران، تهران: خوارزم، چاپ پنجم.

8-  قاضی‌حمیدالدّین، (1365)، مقامات حمیدی، تصحیح رضا انزابی‌نژاد، تهران: نشر دانشگاهی، چاپ اوّل.

9-  کاشانی، عزّالدّین محمود، (1372)، مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، تصحیح جلال الدّین همایی، تهران: هُما، چاپ چهارم.

10-  کزّازی، میرجلال الدّین، (1368)، رخسار صبح، تهران: نشر مرکز، چاپ اوّل.

12-  ___________________ ، (1376)، سراچۀ آوا و رنگ، تهران: سمت، چاپ اوّل.

11-  ___________________، (1389)، گزارش دشواری‌های دیوان خاقانی، تهران: نشر مرکز، چاپ ششم.

13-  لاهیجی، شمس الدّین محمّد، (1385)، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، تصحیح محمّدرضا برزگر خالقی و عفّت کرباسی، تهران: زوّار، چاپ ششم.

14-   ماهیار، عبّاس، (1388)، مالک ملک سخن، تهران: سخن، چاپ اوّل.

15-   مصفّی، ابوالفضل، (1375)، فرهنگ اصطلاحات نجومی، تهران: مؤسّسۀ تاریخ و فرهنگ ایرانی.

16-   معدن کن، معصومه، (1372)، بزم دیرینة عروس، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، چاپ اوّل.

17-   ______________، (1375)، نگاهی به دنیای خاقانی، تهران: نشر دانشگاهی، چاپ اوّل.

18-  ______________ ، (1378)، جام عروس خاوری، تهران: نشر دانشگاهی، چاپ اوّل.

19-   مولوی، جلال‌الدّین محمّد، (1369)، مثنوی، تصحیح محمّد استعلامی، تهران: زوّار، چاپ دوّم.