مفهوم نمادین «مرکز» با مطالعۀ تطبیقی نظریات الیاده و یونگ

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 1، دوره 19، شماره 71، تیر 1402، صفحه 13-46   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2023.700905

نویسندگان

مرضیه ثابت اقلیدی¹؛ محمدتقی پیربابایی^{* 2}

¹دانشجوی دکتری معماری اسلامی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران

²استاد گروه معماری و شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران

چکیده

«مرکز» از جمله موضوعات بنیادین در توضیح و فهم جهان هستی و پدیده‌ها است. بسیاری از هستی‌شناسان مبانی خود را با اتکاء به تلقی خود از این مفهوم تبیین می‌کنند. پژوهش حاضر به روش تحلیلی ـ تطبیقی درصدد بررسی مفهوم نمادینِ مرکز با تکیه بر نظریات دو اسطوره‌شناس برجسته، میرچا الیاده و گوستاو یونگ است. سؤال اصلی پژوهش حاضر آن است که مفهوم نمادین مرکز در نگاه میرچا الیاده و گوستاو یونگ چه بوده و نمود آن در جهان خارج کدام است؟ برای پاسخ به این سؤال، ابتدا تلقی این دو اندیشمند از جهان، انسان و رابطۀ جهان و انسان بررسی و سپس مفهوم «مرکز» در نظام معرفتی‌شان تبیین شده و در نهایت با توجه به نگاه نمادگرایانۀ آن‌ها، نمادهای این مفهوم در جهان خارج نیز معرفی شده است. بر اساس مطالعات صورت گرفته، الیاده مرکز را نقطۀ شروع آفرینش می‌داند که در آن نقطه مراتب مختلف هستی به یکدیگر مرتبط و متصل می‌شوند. وی ستون کیهانی را به عنوان نماد این مفهوم معرفی می‌کند. یونگ حقیقت را در روان انسان جست‌وجو و کهن‌الگوی خویشتن را به عنوان مرکز روان و ماندالا را به عنوان نماد این کهن‌الگو در جهان خارج معرفی می‌کند.

کلیدواژه‌ها

مرکز؛ اسطوره‌شناسی؛ الیاده؛ یونگ؛ نماد

مراجع

اتونی، بهروز. 1389. «نگارة ماندالا، ریختار ساخت اسطوره، حماسة اسطوره‌ای و عرفان». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش 21. صص42ـ9.

20.1001.1.20084420.1389.6.21.1.0

اردلان، نادر و لاله بختیار. 1379. حس وحدت: سنت عرفانی در معماری ایرانی. ترجمۀ حمید شاهرخ با پیش گفتاری از سید حسین نصر. چ1. تهران: خاک.

آرنهایم، رودولف. 1390. پویه‌شناسی صور معماری. ترجمۀ مهرداد قیومی بیدهندی. تهران: سمت.

الکساندر،کریستوفر. 1390. سرشت نظم. ساختارهای زنده در معماری. ترجمه رضا سیروس صبری، علی اکبری. تهران: پرهام نقش.

الیاده، میرچا. 1376. رساله در تاریخ ادیان. ترجمۀ جلال ستاری. تهران: سروش.

ــــــــــ . 1368.  آیین‌ها و نمادهای آشناسازی. ترجمه نصرالله زنگویی. چ1. تهران: آگاه.

الیاده، میرچا. 1381.  اسطوره و رمز در اندیشۀ میرچا الیاده. ترجمۀ جلال ستاری. جهان اسطوره‌شناسی (6). تهران: نشر مرکز

ــــــــــ .1390. مقدّس و نامقدّس. ترجمۀ بهزاد سالکی. چ3. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

باشی، مهدیس. 1396. «حضور در بنای تاریخی در راستای خودشناسی (باتاکید بر نظریه ی یونگ)». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. دانشگاه هنر اصفهان

بزرگ بیگدلی، سعید، هیبت‌الله اکبری گندمانی و علیرضا محمدی کله‌سر. 1386. «نمادهای جاودانگی (تحلیل و بررسی نماد دایره در متون دینی و اساطیری)». پژوهشنامه زبان و ادب فارسی (گوهر گویا). ش 1. صص79-99

بهار، مهرداد.1381. پژوهشی در اساطیر ایران. ویراستار کتایون مزداپور، چ4. تهران: آگه.

بتولی، محمدعلی.1376. با یونگ و سهروردی مبانی فلسفی و عصب شاختی نظریه یونگ، چ1. تهران: اطلاعات

پاینده، حسین. 1385 . نقد و دموکراسی ادبی (جستارهایی در نظریه و نقد ادبی). تهران: نیلوفر.

پرتوی، پروین و باقریان، محمدصابر.1395. «بررسی مقایسه ای-تطبیقی معنای مرکز در آراء مکتب اصفهان و اندیشه هایدگر». باغ نظر. سال 14. ش48. صص30ـ17.

JR_BAGH-14-48_002

پیراوی‌ونک، مرضیه. 1395. «معرفی معیار برای تحقیق تطبیقی مبتنی بر دیدگاه کری واک». مطالعات تطبیقی هنر. سال ششم. ش11. صص1-10.

 20.1001.1.23453842.1395.6.11.10.3

پیرنیا، محمدکریم. 1392. سبک‌شناسی معماری ایرانی. به کوشش غلامحسین معماریان. تهران: غلامحسین معماریان

تیرانداز، ناهید، ابوالقاسم اسماعیل‌پورمطلق و عبدالحسین فرزاد.1401. «تحلیل منظومة مانلی نیمایوشیج بر پایة نقد کهن‌الگویی یونگ». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س18.ش68.صص43-69.

10.30495/MMLQ.2021.1927282.2745

جعفری، حسن.1387. «دین و اسطوره: بررسی فلسفی نظریۀ میرچا الیاده پیرامون اسطوره». پژوهشنامۀ ادیان. س2. ش4. ص47-74.

20.1001.1.20080476.1387.2.2.3.4

حبیبی، سیدمحسن. 1397. از شار تا شهر: تحلیلی تاریخی از مفهوم شهر و سیمای کالبدی آن: تفکر و تاثر. تهران: مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.

زروانی، مجتبی.1384. «یونگ و دین». مجلۀ دانشکدۀ علوم انسانی دانشگاه تهران. ش 11. صص113-132.

سلمانی‌نژاد مهرآبادی، صغری.1393. «واکاوی برخی اشکال کهن‌الگوی ماندالا در ناخودآگاه قومی طاهر صفارزاده». فصلنامه پژوهشهای ادبی و بلاغی. س2. ش3. صص38-57.

شایگان، داریوش. 1383. بت‌های ذهنی خاطره ازلی. تهران: امیرکبیر.

شولتز، دوآن .1392. نظریه‌های شخصیت. ترجمه یحیی سید محمدی. تهران: نشر ویرایش

ضیمران، محمد. 1379. گذار از جهان اسطوره به فلسفه. تهران: هرمس.

عباسلو، احسان .1391. «نقد کهن‌الگو گرایانه ».کتاب ماه ادبیات. ش68 . صص85-90.

علمی، قربان.1393. «الیاده و هستی­شناسی مقدس». پژوهش‌های هستی‌شناختی. ش 5. صص21ـ1.

 20.1001.1.23453761.1393.3.5.1.0

غلامپور آهنگر کلایی، لیلا، محمود طاووسی و شهین اوجاق علیزاده،. 1395. جستارهای ادبی. ش194. صص45-71.

10.22067/JLS.V49I3.62514

فیروزی، جواد و حسینی، زینت.1391. «خدا در اندیشۀ یونگ». فلسفۀ دین. دورۀ نهم. ش2. صص131-148.

 10.22059/JPHT.2012.30282

مخبر، عباس. 1396. مبانی اسطوره‌شناسی. تهران. نشر مرکز

مختاری، مهسا، نیما ولی‌بیگو مرجان خان‌محمدی. «مطالعه مقایسه‌ای ساختارهای ماهوی اسطوره، در جهان سنت و پس از ظهور مدرنیته». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س18. ش67. صص250ـ225.

10.30495/MMLQ.2022.1943657.2911

ندیمی، ضحی و همکاران.1393. «اطوار مرکز، تحلیلی بر مراتب مفهوم مرکز در معماری». دوفصلنامۀ مطالعات معماری ایران. ش5. صص129ـ115. 

مندگاری، کاظم و ضحی ندیمی. 1395. «واکاوی اصول قوام‌بخش حاکم بر مراتب مفهوم مرکز». نشریۀ معماری اقلیم گرم و خشک. س4. ش4. صص47ـ33.

20.1001.1.26453711.1395.4.4.3.1

نوربرگ شولتز. کریستین.1381. معماری: حضور، زبان و مکان. ترجمه علیرضا سید احمدیان. تهران: مؤسسه معمار نشر.

ــــــــــــــــــــــ . 1353. هستی، فضا، معماری، ترجمه محمد حسن حافظی. تهران: مؤسسه معمار نشر.

یونگ، کارل گوستاو .1395. انسان و سمبل‌هایش .ترجمه محمود سلطانیه .تهران :نشر جامی.

ــــــــــــــــــ . 1391. روان‌شناسی و دین. ترجمه فواد روحانی. چ7. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی

ــــــــــــــــــ . 1372. جهان‌نگری. ترجمۀ جلال ستاری. چ1. توس.

English sources

Alexander , Ch. 2002. The nature of Order. Berkley California. Published by The

center for Environmental Structure.

Arnheim, R. 1988. The power of center: A study of composition in the visual Arts. London, England. University of California press

Corbell, Lionel, 1996, The Religious Function of the Psyche, First ed., Routledge

Dunne, C. 2002 "Prelude" Carl Jung: Wounded Healer of the Soul: An Illustrated Biography. Continuum International Publishing Group.

Eliade, M. 1991, The Myth of the Eternal Return, Princeton, NJ: Princeton University Press.

ــــــــــــــــــــ .  1986. Symbolism, the Sacred, and the Arts, ed. Diane Apostolos-Cappadona, New York: Crossroad company

ــــــــــــــــــــ . 1963. Myth and Reality, tr. W. R. Trask. New York: Harper Torchbooks

_________. 1959, The Sacred and the Profane: The Nature of Religion. Translated by Willard R. Trask. New York: Harcourt Brace.

_________. 1969. the quest; history and meaning in Religion. Chicago and London: the University of Chicago press.

Jung, C. G. 1961. Two essays on analytical psychology. New York: Meridian

ــــــــــــــــــــ . 1963. Memories, Dreams, Reflections. New York: Pantheon Books

ــــــــــــــــــــ . 1971. Psychological Types: The Collected Works. Volume 6. London: Routledge and Kegan Paul.

Fontana, D. 2005. Meditating with Mandalas. Duncan Baird

Huff, Dietrich. 1987. “Firuzabad.” In Iranian Cities, edited by Mohammad Y. Kiani, 75–117. Tehran: Ministry of Islamic Guidance of Iran,

Lethaby, W.R. 2004. Architecture, Mysticism and Myth. Dover Publications. First publish:1982

Lachman, G 2010. Jung the Mystic. New York: Tarcher/ Penguin.

Neumann, Erich. 1963 (2^nd ed), The Great Mother. Bollingen, Princeton University Press ISBN 0-691-01780-8

Tanabe, W. J. 2001. “Japanese Mandalas: Representations of Sacred Geography” Japanese Journal of Religious Studies. 28 (1/2): 186–188. JSTOR 30233691