هستی‌شناسی عین‌القضات همدانی در نسبت میان حکمت، شریعت و عرفان

مطالعات فقهی و فلسفی

دوره 13، شماره 52، دی 1401، صفحه 68-87   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

سمیه امیری^{* 1}؛ عباس احمدی سعدی²؛ محمدعلی اخگر³

¹مربی، گروه معارف، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران

²استادیار، گروه فلسفه و کلام اسلامی، واحد فسا، دانشگاه آزاد اسلامی، فسا، ایران

³استادیار، گروه معارف، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران

چکیده

  عارفان در طول تاریخ، اغلب، رویکردهای متفاوت و گاه متعارضی با فلاسفه و متکلمین داشته‌اند. عین‌القضات همدانی با وجود شهرت بیشترش در عرفان، آراء فلسفی و کلامی عمیق و قابل توجهی دارد. هدف پژوهش حاضر، شناخت مبانی فلسفی، عرفانی و کلامی ایشان در حوزه‌های ‌هستی‌شناسی، با روش توصیفی- تحلیلی است. این پژوهش نشان می دهد که عین‌القضات همدانی توانسته است در دو ساحت فرایند ادراک شهودی و ساحت فرایند تبدیل شهود به گزاره، سخن بگوید و معرفت و دانشی را که مستقیماً و بی‌واسطه تجربه کرده، با دلیل و برهان قابل فهم کند. همچنین عین‌القضات در طرح اندیشه‌هایی نو، در حوزه مذکور پیش‌رو بوده است؛ مانند تجلّی واحد در ‌هستی‌ و وحدت وجود، رابطه بین جسم و جان در انسان‌شناسی، استفاده زیاد از تأویل در فهم آیات قرآن، نافرمانی ابلیس در سجده نکردن به انسان که او این را ناشی از عشق راستین به معشوق ازلی و نیز جریان قلم تقدیر الهی می‌داند. نگاه فلسفی و کلامی این عارف، در آثارش به خصوص تمهیدات، نامه‌ها و زبده الحقایق، مجال ظهور یافته است.

کلیدواژه‌ها

‌هستی‌شناسی؛ عین‌القضات همدانی؛ اقسام موجودات؛ حدوث و قدم عالم؛ حکمت؛ شریعت؛ عرفان

مراجع

قرآن کریم.

آشتیانی، سید جلال‌الدین (1372). مقدمه مصباح الهدایه الی الخلافه و الولایه. تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار.

ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1380). دفتر عقل و آیت عشق. تهران: طرح نو، ج3.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1364). ترجمه رساله اضحویه. تصحیح حسین خدیوجم. تهران: انتشارات اطلاعات، چاپ دوم.

ابن منظور، محمد بن مکرم (1414ق). لسان العرب. بیروت: دار صادر، ج2.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1381). الهیات نجات. ترجمه یحیی یثربی. قم: بوستان کتاب.

جامی، عبدالرحمن (1370). نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

حلاج، حسین  بن منصور (2002 م). الطواسین (دیوان حلاج). تصحیح محمد باسل عیون السود. [بی‌جا]: دارالکتب العلمیه.

رحیمیان، سعید (1376). تجلّی و ظهور در عرفان نظری. قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه.

سهروردی، شهاب‌الدین (1380). مجموعه مصنفات شیخ اشراق. به تصحیح هانری کربن. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ دوم، ج2.

طوسى، خواجه نصیرالدین (بی تا). اجوبة المسائل النصیریة. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.

علامه حلّی، حسن بن یوسف (1379). الاسرار الخفیه فی العلوم العقلیه. قم: بوستان کتاب، چاپ دوم، ج1.

غزالی، ابوحامد (بی‌تا). إحیاء علوم‌الدین. تصحیح عبدالرحیم بن حسین حافظ عراقى. بیروت: دارالکتاب العربى.

غزالی، ابوحامد محمد (1363). مشکات الانوار. ترجمه زین‌الدین کیانی‌نژاد. تهران: شرکت سهامی انتشار.

غزالی، ابوحامد محمد (1382). تهافت الفلاسفه. به تحقیق سلیمان دنیا. تهران: شمس تبریزى.

غزالی، ابوحامد محمد (1416ق). مجموعة رسائل الإمام الغزالى. بیروت: دارالفکر.

غزالی، احمد (1370). مجموعه آثار فارسی احمد غزالی. به اهتمام احمد مجاهد. تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.

لاهیجی، شمس‌الدین محمد (1374). مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز. تصحیح خالقی و برزگر. تهران: زوار.

مطهری، مرتضی (1368). مجموعه آثار. تهران: انتشارات صدرا، ج6، 1.

مطهری، مرتضی (1387). آشنایی با علوم اسلامی منطق و فلسفه. تهران: انتشارات صدرا.

مطهری، مرتضی (1394). شرح منظومه. تهران: صدرا، چاپ بیست و یکم، ج1.

مکی، ابوطالب (1417ق). قوت القلوب فى معاملة المحبوب. تصحیح باسل عیون السود. بیروت: دارالکتب العلمیة، ج2.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم (۱۳۸۳). الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه. بیروت: داراحیاء التراث العربی، ج1.

منزوی، علی نقی (1377). نامه‌های عین القضات. تهران: اساطیر.

میرباقری‌فرد، سید علی‌اصغر (1391). عرفان عملی و نظری یا سنّت اوّل و دوم عرفانی. گوهر گویا، شمارة 2، ص65-88.

نوربخش، سیما (1383). نور در حکمت سهروردی. تهران: محبی.

همدانی، عبدالله بن محمد (1389). تمهیدات. تصحیح و تحقیق عفیف عسیران. تهران: منوچهری، چاپ دهم.

همدانی، عین القضات عبدالله بن محمد (1377 الف). تمهیدات. تصحیح و تحقیق عفیف عسیران. تهران: منوچهری، ج1-2.

همدانی، عین القضات عبدالله بن محمد (1377 ب). نامه‌های عین‌القضات همدانی. به اهتمام علی‌نقی منزوی و عفیف عسیران. تهران: منوچهری؛ اساطیر، ج1-2.

همدانی، عین القضات عبدالله بن محمد (1378). دفاعیات و زبده الحقایق. ترجمه و تحشیه قاسم انصاری. تهران: انتشارات منوچهری.

همدانی، عین القضات عبدالله بن محمد (1379). زبدۀ الحقایق. تصحیح و تحقیق عفیف عسیران. تهران: منوچهری.

یوسف ثانی، سید محمود؛ مهدوی‌پور، حسن (1391). تبیین کثرت و وحدت وجود در اندیشة عین‌القضات همدانی براساس طور عقل و طور ورای عقل. جاویدان خرد، شمارة 21، ص135‑164.