مطالعه جامعه‌ شناختی جرم قتل و پیامدهای حقوقی آن در شهرستان رامهرمز

آموزه های فقه و حقوق جزاء

مقاله 1، دوره 2، شماره 1 - شماره پیاپی 5، خرداد 1402، صفحه 1-22   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/jcld.2022.1968858.1021

نویسندگان

حشمت بادامی¹؛ هرمز اسدی کوه باد^{* 2}؛ سید حسن حسینی³

¹دانشجوی دکترای حقوق جزا و جرم شناسی، پردیس علوم و تحقیقات خوزستان، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران.

²استادیار، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد رامهرمز، دانشگاه آزاد اسلامی، رامهرمز، ایران.

³استادیار، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد رامهرمز، دانشگاه آزاد اسلامی، رامهرمز، ایران

چکیده

تاریخ دریافت: 1401/07/13                     تاریخ بازنگری: 1401/08/27                    تاریخ پذیرش: 1401/09/26    

هدف پژوهش حاضر مطالعه جامعه‌شناختی جرم قتل و پیامدهای حقوقی آن در شهرستان رامهرمز می‌باشد. جامعه پژوهش حاضر شامل کلیه زندانیان شهر رامهرمز می‌باشند که نمونه‌ای به حجم 70 نفر به روش نمونه‌گیری در دسترس انتخاب شده است. نتایج پژوهش حاضر نشان داد: در بحث مکان وقوع قتل‌ها اکثر قتل‌ها در محل‌های خلوت به وقوع پیوسته‌اند. در بررسی جنسیت، سن، وضعیت تأهل در قتل، درمی‌یابیم که اکثر قتل‌ها توسط مردان به وقوع پیوسته‌اند و زنان کمتر مرتکب این جنایت شده‌اند و افراد مجرد تقریباً دو برابر افراد متأهل مرتکب قتل گردیده‌اند و از طرفی بیشترین افرادی که مرتکب این جنایت شده‌اند، در رده سنی 40 -20 سال قرار دارند. در بحث تحصیلات، افراد تحصیل‌کرده و دارای تحصیلات دانشگاهی به‌ندرت مرتکب قتل شده‌اند و بالعکس بیشترین ارتکاب قتل را افراد فاقد تحصیلات دانشگاهی و در سطح تحصیلات مقدماتی انجام داده‌اند. داشتن تحصیلات پایین و غیردانشگاهی نیز می‌تواند یکی دیگر از عوامل مؤثر در بروز قتل‌ها به شمار آید. بیکاری عامل مؤثری در بروز قتل‌ها بوده است، به‌طوری‌که افراد بیکار و دارای مشاغل فصلی و موقت، در میان سایر افراد بیشترین ارتکاب قتل را داشته‌اند؛ بنابراین می‌توان ادعا کرد به نظر می‌رسد، تعصبات قومی و قبیله‌ای و واگذاری بی‌رویه سلاح به طوایف و قاچاق مواد مخدر، بیکاری و فقر در وقوع قتل‌ در شهرستان رامهرمز تأثیرگذار است.

کلیدواژه‌ها

قتل؛ علل قتل؛ مطالعه جامعه شناختی قتل؛ پیامدهای حقوقی قتل

اصل مقاله

مقدمه

خشونت، قتل عمد و آدمکشی، شدیدترین نوع از جرایمی است که همواره از بزرگ‌ترین معضلات جوامع انسانی است. میان جرایم مذکور، جرم قتل، هم در گذشته و هم امروزه، یکی از آسیب­های مهم اجتماعی جامعه­ی ایرانی بوده و هست. قتل عمد، صدمات غیرقابل جبرانی به خانواده و به ‌تبع آن به جامعه ایرانی وارد کرده است. خشونت و قتل عمد و تعرض به جان آدمی، از جمله پدیده­های جنایی اجتماعی است که کمتر شک و شبهه­ای درباره­ی آن وجود ندارد. شاید عمده‌ترین ویژگی که موجب تشخیص و وفاق همگان بر این امر گردیده است، بارز و عینی بودن آن است؛ بدین معنی که در تشخیص مسائل اجتماعی موجود در هر جامعه به دو خصلت عمقی بودن و یا سطحی بودن توجه می‌شود ( اباذری فومشی، 1390، 215 ).

جست و جوی برخی مسائل، نظیر مسائل فرهنگی، به تفکر و تعمق بیشتری احتیاج است؛ زیرا معمولاً آن‌ها در لایه‌های زیرین جامعه قرار دارند و به دید و نظر همگان نمی‌آیند و عده‌ی خاصی از نخبگان علمی و صاحبان اندیشه ره بدان می‌برند. در مقابل، مسائل دیگری چون سرقت، اعتیاد و خشونت و قتل عمد در لایه‌های فوقانی جامعه جای دارند که تشخیص آن‌ها سهل و آسان می‌نماید. بررسی عوامل مؤثر بر وقوع پدیده قتل‌های عمد در این زمینه می‌تواند کمک فراوانی به کاهش این واقعه خشونت ‌بار در جامعه کند. قتل عمد در همه­ی کشورها و در همه گروه‌های اجتماعی، اقتصادی، مذهبی و فرهنگی رخ می‌دهد و علی رغم تغییر و تحولات اجتماعی و اقتصادی در سطح جهان، نه ‌تنها پدیده قتل‌های عمد کاهش نیافته است، بلکه روز به ‌روز بر دامنه­ی آن افزوده می‌شود.

در سال‌های اخیر، شهرستان رامهرمز، شاهد وقوع قتل‌های زیادی بوده است که مرتکبین آن­ها به دلایل و انگیزه‌های گوناگون، از جمله: درگیرهای قومی و قبیله‌ای، فقر و بیکاری، مواد مخدر و قاچاق سلاح، و با استفاده از روش‌های مختلف، از جمله: استفاده از انواع سلاح گرم و سرد، این کار را انجام می‌دهند؛ از همین ‌رو، پژوهش حاضر در صدد است تا علل جامعه ‌شناختی جرم قتل و پیامدهای حقوقی آن را در شهرستان رامهرمز، بررسی کند.

1. ماهیت منازعه

با توجه به ریشه‌ها و علل و شرایط و موقعیت‌های مختلف، منازعات ممکن است دارای ماهیتی خشونت‌آمیز یا مسالمت‌آمیز، آشکار یا نهان، کنترل ‌پذیر یا کنترل ناپذیر، قابل ‌حل یا غیر قابل ‌حل باشند؛ بنابر این، منازعه، لزوماً به‌ صورت خشونت ‌آمیز، تجلی و ظهور نمی‌کند. امروزه، بسیاری، سیاست را هنر کارگردانی منافع متعارض و متضاد تعریف می‌کنند که فرایندی برای حل ‌و فصل مسالمت‌ آمیز منازعات مختلف است (ابوالحسنی و دیگران،1401، 74؛ شاطریان و دیگران، 1396، 28).

1-1. انواع نظریات منازعه

کنت والتس^[1] در اثر برجسته خود به نام «انسان، دولت و جنگ» سه تصور متمایز از روابط بین‌الملل را مطرح می‌سازد که معمولاً بر اساس آن‌ها به تجزیه‌ و تحلیل ریشه‌های جنگ پرداخته می‌شود. طبق تصور اول، ریشه جنگ را باید در طبیعت و رفتار انسان جستجو کرد. طرفداران دومین تصور نیز با توجه به ساختار درونی دولت‌ها به تبیین جنگ می‌پردازند (عبدی، 1376، 112).

بر اساس تصور سوم نیز ریشه جنگ در شرایطی نهفته است که نظریه ‌پردازان سیاسی قدیم آن‌ها «فقدان مرجع بین‌المللی» نامیده‌اند. بر اساس این تصورات، دو نوع تبیین از منازعه ارائه ‌شده است:

1-1-1. نظریه‌های زیست ‌شناختی و روان ‌شناختی

این نظریه‌ها بر ریشه‌های رفتار انسان‌ها تأکید کرده و استدلال می‌کنند که رقابت‌ها و منازعات سیاسی اقتصادی فردی و اجتماعی، معلول تلاش انسان برای برآورده ساختن نیازهای زیستی و روانی فرد است. از نظریه‌های دیگری که زیرمجموعه­ی نظریه‌های زیست ‌شناسی و روان ‌شناسی قرار می‌گیرند، می‌توان به نظریه‌های پرخاشگری، رفتارشناسی و ناکامی پرخاشگری، اشاره کرد (فرجاد، 1378، 90).

1-1-2. نظریه یادگیری اجتماعی

نظریه‌ پردازان یادگیری اجتماعی نظیر آلبرت باندورا، به نظریه‌های غریزی و زیست‌ شناختی و پرخاشگری و نظریه‌های روان ‌شناختی به دیده تردید می‌نگرند. باندورا این مسأله را رد می‌کند که نیروی پرخاشگری در موجودات زنده بدون آنکه به محرکی خارجی نیاز باشد، باید هرچه سریع‌تر آزاد شود؛ در مقابل، وی بر عوامل محیطی آزاد کننده­ی نیروی پرخاشگری تأکید می‌کند (فرجاد، 1378، 84).

2. دیدگاه متفکران و نظریه‌پردازان به منازعه

متفکران و نظریه‌ پردازان سیاسی، جامعه ‌شناسان، روانشناسان، حقوقدانان و دیگر دانشمندان علوم، نظریات مختلفی در مورد منازعه و به ‌طور خاص، جنگ ارائه کرده‌اند، در زیر به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:

روسو معتقد بود که فرد انسان، حیوانی اجتماعی است که رفتارش نیز در جامعه تحت تأثیر تمایلات مخرب حیوانی یا خرد انسانی او است. در این برداشت، انسان در قالب جامعه مطرح است و رفتار او نیز از محیطی متأثر است که او یک محصول طبیعی آن است. در تعبیر روسو، علت عمده منازعه و جنگ، نه انسان است و نه دولت؛ بلکه نظام حاکم بر جامعه است. جنگ و خونریزی رهبران و حاکمان جامعه به خاطر شهرت، قدرت، ثروت و اقتدار و غیره از جمله انگیزه‌هایی است که در پشت این زشت‌ترین و پلیدترین پدیده اجتماعی نوع بشر وجود دارد (حجاریان، 1358، 20).

3. انواع قتل

3-1. قتل‌های ناموسی

از عوارض دوران گذر از سنت به مدرنیته و ایجاد تعادل بین اعتقادات قدیمی مردم و معارف و علوم جدید، به هم ریختن بسیاری از سنن در عمق محتوایی آن امری اجتناب ‌ناپذیر است. توجه صرف به ظواهر اخلاق و سنت‌های کهن موجب غفلت از کرامت و شدن انسانی می‌شود. در این حالت وفاداری به سنت، اهمیتی فراتر از شأن و منزلت انسانی می‌یابد. پدیده قتل‌های ناموسی که ریشه در باورهای قدیمی عموم مردم جامعه دارد، یکی از مظاهر این روند است (نظری، 1383، 102).

3-2. قتل‌های بین طایفه‌ای

در قدیم، وقتی بین دو نفر درگیری اتفاق می‌افتاد، شیوخ طوایف، سعی در حل منازعات می‌کردند و در خیلی موارد، به این کار موفق می­شدند و گاه، در مواردی دیگر نیز به نزاع دسته ‌جمعی، تبدیل می­شد و به بروز قتل‌های متوحشانه‌ای منتهی می­گردید. در مواردی که شیوخ و بزرگان طایفه، به حل نزاع، توفیق می‌یافتند، یکی از دو طرف، از راه حل ارائه ‌شده، خشنود نبود، آن را در سینه خود زنده نگه می‌داشت و به فرزندان خود منتقل می‌کرد و باعث می‌شد که نسل جدید نیز از همدیگر کینه به دل بگیرند و برای انتقام ‌جویی بکوشند و بدین طریق، در مواردی از این گونه قتل‌ها شکل گیرد (نظری، 1383، 77).

3-3. قتل‌های انتقامی

این نوع قتل، در یکی دو دهه­ی پیش، کاهش ‌یافته است، ولی بعضی موارد، حاکی از این امر است قتل‌های انتقامی ( قصاصی ) تا مدتی نه ‌چندان دور، وجود داشته است و به صورت‌های شنیع اتفاق می‌افتاده است و قاتل، سعی در قصاص طرف مقابل و گرفتن حق خویش با دست خود می‌کرده است. بدین جهت، امنیت جانی و مالی مردم در هر زمان به خطر می‌افتاده است ( اکبری، علمی، 1397، 146-147 ).

     قتل‌های سریالی یا برنامه ‌ریزی ‌شده، با گسترش و قدرتمند شدن نیروهای امنیتی، روش­های قدیمی آن، تغییر یافته است و مرتکبین این گونه قتل­ها سعی دارند تا در انجام قتل‌های خود به شکل برنامه ‌ریزی‌شده و منسجم به ‌طوری انجام دهند ‌که نیروهای انتظامی و امنیتی نتوانند به او دست یابند. در این‌گونه قتل‌ها، قاتل چه فرد مباشر و چه فرد اجیر، که امروزه، در مواردی نه اندک، مرتکب قتل اجیر است، از قبل، مکان مورد نظر و همچنین هدف خود را تا مدتی تحت نظر قرار می‌دهد و در یک فرصت مناسب به هدف، حمله می‌کند و او را ناکار می­سازد و فرد هدف را با اسلوبی که خود تعیین می‌کند، به‌ طور شنیعی به قتل می‌رساند (نظری، 1383، 44).

4- علل قتل

محققان پس از سال‌های متمادی بررسی و تحقیق توانسته‌اند برخی از عوامل مؤثر در ارتکاب جرم برخی از مجرمان را کشف کنند؛ خلاصه عوامل مذکور به شرح ذیل است:

الف) عوامل زیستی (زیست‌شناختی) مانند: جنس، سن، اندام، زشتی زیبایی، عامل ژنتیک، سوابق بیماری.

ب) عوامل روانی مانند: ترس، بدبینی، خود پرستی، مهر طلبی غیرعادی زود رنجی، نفرت، کینه، پروری، پرخاشگری، کوته خردی.

ج) عوامل محیطی مانند: وضع آب ‌و هوا، فصول، شب و روز، منطقه جغرافیایی، شهر، روستا.

د) عوامل اجتماعی مانند: خانواده نابسامان، ناسازگاری والدین، طلاق، یتیمی، محله، معاشران فاسد، عدم رضایت شغلی، مطبوعات و رسانه‌های گروهی، مواد مخدر (خلعتبری، 1385، 33؛ نظری، امینی فسخودی، 1387، 194-195).

به ‌طورکلی، همه قتل‌ها شرایط و ویژگی‌های یکسانی ندارند؛ ازاین‌رو سنخ بندی مشخص و واحدی از قتل وجود ندارد و صاحب‌نظران مختلف با توجه به علایق و ملاک‌های خاص دسته‌بندی‌های ویژه‌ای از این پدیده انجام داده‌اند.

بر این اساس و از آنجایی‌ که عوامل مؤثر بر وقوع قتل عمد، متعدد هستند، لذا محقق در این تحقیق سعی نموده است با مراعات قاعده تحدید و امکان عملی شدن و آماده ‌سازی برای به کارگیری، مهمترین عوامل مؤثر بر وقوع قتل عمد در شهرستان را مورد بررسی قرار دهد که در زمان‌ها و مکان‌های مختلف راهگشای معماهای پیچیده پلیسی در کشف قتل باشند، این‌ها عواملی هستند که معمولاً در هر قتلی، مأمور کشف قتل را به رسیدن به مقصود، هدایت می‌کند؛ به همین دلیل، اولویت این عوامل، بر سایر عوامل، از نظر این تحقیق و براساس نظر اهل خبره و پیشکسوتان این حرفه از اهمیت خاصی برخوردار است.

با توجه به مطالب پیش‌گفته، در تبیین و بررسی عوامل منظور شده در این تحقیق و تطبیق آن با وضعیت موجود، موارد ذیل، از نظر این تحقیق در خصوص مباحث نظری متغیرهای این تحقیق استنتاج شده است.

5. جرم قتل عمدی در فقه و حقوق اسلامی

قتل، در لغت، به معنای سلب حیات است؛ اعم از اینکه سلب حیات از انسان باشد یا حیوان ( فیومی، بی­تا، 2/490؛ ابن منظور، 1414، 11/547 ). احترام به جان و بدن انسان اقتضاء می‌کند که وجود انسان از هرگونه خطر محافظت شود و آدمی، ضمن توجه به ‌سلامت تن خود، نسبت به تن دیگری نیز این حق را رعایت کند و با ارتکاب جرایم علیه تمامیت جسمانی، بر دیگران ستم نکند. دین مقدس اسلام نیز جان و عرض مسلمان را محترم دانسته و تعرض به جان را از گناهان کبیره شمرده است ( طریحی، 1416، 5/450 ).

در قرآن کریم آیات متعددی وجود دارد که بر حرمت قتل نفس دلالت دارد: مانند: « وَلَا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ وَمَنْ قُتِلَ مَظْلُومًا فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِیِّهِ سُلْطَانًا فَلَا یُسْرِفْ فِی الْقَتْلِ إِنَّهُ کَانَ مَنْصُورًا » ( اسراء، 33 )؛ و نفسى که خداوند حرام کرده است جز به حق مکشید و هر کس مظلوم کشته شود، به سرپرست وى قدرتى داده‏ ایم؛ پس او نباید در قتل زیاده‏ روى کند؛ زیرا او از طرف شرع یارى شده است.

« مَنْ قَتَلَ نَفْسًا بِغَیْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِی الْأَرْضِ فَکَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِیعًا وَمَنْ أَحْیَاهَا فَکَأَنَّمَا أَحْیَا النَّاسَ جَمِیعًا » ( مائده، 32 )؛ هر کس کسى را جز به قصاص قتل یا [به کیفر] فسادى در زمین بکشد چنان است که گویى همه مردم را کشته باشد و هر کس کسى را زنده بدارد چنان است که گویى تمام مردم را زنده داشته است.

همچنین، احادیث بسیاری از رسول خدا (ص) نقل‌شده است که بر حرمت قتل نفس، دلالت دارد؛ از آن جمله است: «‏ ما من نفس تقتل ظلما إلا کان على ابن آدم (ع) الأول کفل منها و ذلک بأنه أول‏ من‏ سن‏ القتل » ( ابن ابی الحدید، 1404، 13/146 )؛ هیچ کسی به ستم کشته نمی­شود، مگر اینکه بهره‌ای از خون او بر عهده­ی فرزند نخست آدم است؛ چه اینکه او نخستین کسی است که قتل را بنیاد گذاشت.

« قَالَ النَّبِیُّ (ص)‏ لَزَوَالُ الدُّنْیَا أَیْسَرُ عَلَى اللَّهِ مِنْ‏ قَتْلِ‏ الْمُؤْمِنِ » ( مجلسی، 1403، 101/382؛ نوری، 1408، 18/209 )؛ نابود شدن دنیا برای خداوند، آسان‌تر از کشتن به ناحق مؤمن است.

« أَلَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ الْمُسْلِمَ أَخُو الْمُسْلِمِ حَقّاً، لَا یَحِلُّ لِامْرِئٍ مُسْلِمٍ دَمُ‏ امْرِئٍ‏ مُسْلِمٍ‏ وَ مَالُهُ- إِلَّا مَا أَعْطَاهُ بِطِیبَةِ نَفْسٍ مِنْهُ، ….أَلَا لَا تَرْجِعُوا بَعْدِی کُفَّاراً- یَضْرِبُ بَعْضُکُمْ رِقَابَ بَعْضٍ بِالسَّیْفِ عَلَى الدُّنْیَا » ( قمی، 1404، 1/172 )؛ ای مردم! آگاه باشید که مسلمان، برادر مسلمان است. خون هیچ مسلمانی بر مسلمان دیگر حلال نیست و همچنین مال او؛ مگر اینکه مال خود را به رضایت قلبی به وی دهد ... آگاه باشید! پس از من، به کفر برنگردید، و به خاطر دنیا، بعضی از شما با شمشیر گردن بعضی دیگر را نزند.

« عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ (ع) قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) أَوَّلُ مَا یَحْکُمُ اللَّهُ فِیهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ الدِّمَاءُ » ( حر عاملی، 1409، 29/12 )؛ خون، نخستین چیزی است که در قیامت مورد رسیدگی و داوری قرار می‌گیرد.

« عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ: لَا یَزَالُ الْمُؤْمِنُ فِی فُسْحَةٍ مِنْ دِینِهِ مَا لَمْ یُصِبْ دَماً حَرَاماً ( حر عاملی، 1409، 29/13 )؛ همواره مؤمن از دین خود در گشایش است، تا وقتی که خونی را نریخته باشد.

از تمام آیاتی که در این خصوص نازل ‌شده است و احادیث بسیاری که از رسول خدا روایت ‌شده است، به وضوح می‌توان نتیجه گرفت که احترام جان و مال انسان همواره مورد توجه اسلام بوده است و قوانین اسلام برای حفظ حیات انسان وضع ‌شده است.

فقهاء، قتل عمد را چنین تعریف کرده است: « و هو إزهاق النفس المعصومه عمدا مع الشرائط » ( نجفی، 1404، 42/11؛ خمینی، بی­تا، 2/508 )؛ و آن بیرون کردن عمدی روح محترم از بدن انسان است با لحاظ شرایطی خاص است.

فقهاء، در توضیح شرایط وقوع عمدی بودن قتل بیان می­دارند که قتل عمد، با قصد انسان بالغ عاقل برای کشتن شخص و نفس محترمی، به نا حق و از روی ظلم و ستم، با ابزار و وسیله‌ای غالباً کشنده، تحقق پیدا می‌کند. همچنین، قتل عمد، با ابزار غالباً، کشنده، از روی آگاهی و با قصد زدن با آن وسیله، تحقق پیدا می‌کند؛ اگرچه ضارب، قصد قتل نداشته باشد؛ زیرا قصد فعل با وسیله‌ای که غالبأ کشنده است، مانند قصد قتـل و کشتن است ( نجفی، 1404، 42/11ـ13؛ خمینی، بی­تا، 2/508؛ خویی، 1422، 2/3ـ4 ). 

در تحقق عمد همین اندازه کفایت می‌کند که سبیبت فعل برای قتل نوعاً معلوم باشد؛ هرچند فاعل ادعای جهل به آن را داشته باشد؛ زیرا اگر ادعای وی پذیرفته شود، بیشتر خون‌ها هدر می‌شوند ( خمینی، بی­تا، 2/509 ).

قتل عمد آن است که فاعل قصد قتل داشته باشد و قتل را به همان نحوی که قصد کرده است واقع سازد؛ خواه آن قصد اصلی باشد و یا تبعی و به شیء کلی غیرمعین و یا به جزئی مشخص معین، تعلق گرفته باشد و با مباشرت باشد یا به تسبیب و یا هر دو؛ بنابر این تعریف، قتل در موارد زیر عمدی است:

1) هنگامی‌که مرتکب قصد کند و شخصی را بکشد و همان شخص کشته شود.

2) وقتی فاعل قصد کند شخص را بکشد، به خیال آنکه این شخص الف است، اما پس از قتل، معلوم گردد که آن شخص ب بوده است (اشتباه در شخصیت).

3) وقتی مرتکب قصد کند انسانی را بکشد، بدون آنکه غرضش به شخص معینی تعلق گرفته باشد و با عمل وی یک انسان کشته شود.

4) هنگامی‌که فاعل قصد کند و جنایتی را مرتکب شود، هرچند آن جنایت قتل انسان باشد.

5) هنگامی که فاعل قصد کشتن کسی را ندارد؛ اما عملی انجام می دهد که عادتاً با قتل ملازمه دارد و این عمل نسبت به مقتول ممکن است به صورت فعل باشد یا ترک فعل (قصد تبعی).

بنابر این، در قتل عمد، قصد قتل معتبر است، خواه قصد به شخص معین باشد و یا به قصد کشتن انسانی به ‌طور کلی و یا به ‌قصد جنایتی. در قصد کلی قصد افراد قهراً وجود دارد و بنا بر نیاز، اگر کسی بخواهد انسانی را بکشد، در صورت تحقق قتل، قتل عمدی خواهد بود؛ زیرا به قصد قتل انسان منفک از قصد قتل افراد آن نیست. هرگاه کسی قصد جنایتی برکسی داشته باشد و به قصد وقوع جنایت تیراندازی کند و برای وی فرقی نداشته باشد که زید کشته شود یا عمر و یا انسان دیگری و یا حتی حیوانی کشته شود، همه فقهاء متفق القول هستند که در صورت ارتکاب قتل، آن قتل عمدی است ( میر محمد صادقی، 1395، 105ـ125؛ 370ـ372 ).

6. روش تحقیق

پژوهش حاضر توصیفی و از نوع همبستگی است. طریقه انجام آزمون بدین شکل است که ابتداء، نمونه مورد نظر انتخاب می­شود و پس از برقراری ارتباط و کاهش حساسیت آزمودنی‌ها راجع به پرسشنامه‌ها و دلایل انتخاب آنان، محقق، توضیحات لازم را درباره­ی نحوه تکمیل پرسشنامه‌ها ارائه می­دهد و آزمودنی‌ها به تکمیل پرسشنامه‌ها اقدام می­کنند؛ البته در مواردی که ابهامی وجود دارد، محقق سعی می­کند آن ابهام را از بین برد و سؤالات پرسشنامه‌ها را با زبان ساده‌تر به آزمودنی‌ها بیان کند و فضایی به وجود آورد که آزمودنی‌ها به‌ صورت واقعی و به ‌دور از هرگونه اضطراب به پرسشنامه‌ها پاسخ دهند. پس از تکمیل پرسشنامه‌ها و نیز جمع‌آوری داده‌ها، اطلاعات به ‌دست‌آمده نمره‌گذاری و مورد تجزیه ‌و تحلیل قرار می­گیرد. ضمناً پژوهش حاضر در موقعیت طبیعی و به‌ دور از هرگونه دست‌کاری میدانی یا آزمایشگاهی انجام شده است.

 

6-1. جامعه و نمونه آماری

جامعه عبارت است از گروهی از افراد، با حوادث که حداقل یک صفت یا ویژگی مشترک داشته باشند یا به‌عبارتی‌دیگر جامعه عبارت است از همه اعضای واقعی یا فرضی که علاقه‌مند هستیم یافته‌های پژوهش را به آن‌ها تعمیم دهیم (نظری، 1383، 140). جامعه آماری پژوهش حاضر، همه زندانیان با جرم قتل در زندان شهر رامهرمز هستند که شامل 120 نفر هستند که تعداد 70 نفر از جامعه مذکور با روش نمونه‌گیری تصادفی ساده انتخاب شدند.

6-2. ابزار گردآوری

 ابزار گردآوری داده‌ها، استفاده از مطالعات کتابخانه‌ای با بهره‌گیری از منابع فارسی، کتب ترجمه‌ شده، مجلات، مقالات و همچنین مطالعات میدانی محقق که شامل مراجعه حضوری به پلیس آگاهی، دادسرا و دادگاه کیفری شهرستان رامهرمز همچنین با تهیه پرسشنامه از جامعه آماری درخواست شد نسبت به تکمیل پرسشنامه اقدام کنند. نرم ‌افزار spss یکی از نرم‌ افزارهای متداول برای تعیین پایایی با یکی از روش‌های فوق و معمولاً روش آلفای کرون باخ هست.

7. یافته‌‌ها

1-7. بررسی میدانی علل و انگیزه‌های وقوع قتل‌های عمدی شهرستان رامهرمز از سال 80 تا 99

در بررسی میدانی وقوع قتل‌های عمدی در شهرستان رامهرمز به لحاظ حفظ مسائل محرمانه در این خصوص از سوی نهادهای مربوطه از بیان آمار دقیق و عددی قتل‌های به وقوع پیوسته عذر وجود دارد؛ لیکن جامعه آماری به ‌صورت درصدی و در قالب مؤلفه‌های زیر تشریح و بیان می‌شود:

در تقسیم‌بندی صورت گرفته، بیشترین آمار وقوع قتل‌ها که مربوط به یکی از سال‌های مورد نظر بوده را 100 درصد در نظر گرفته و ما بقی سنوات قبل و بعد از آن، نسبت به این شاخص، تعیین درصد شده‌اند.

در این میان ‌سال 93 که بیشترین آمار وقوع را در این 19 سال به خود اختصاص داده است، 100 درصد در نظر گرفته شده است و بعد از آن، سال‌های 90 و 94 به ‌صورت مساوی با 80 درصد، اولویت دوم و سال 91 با 70 درصد اولویت سوم را به خود اختصاص داده‌اند و سال 95 با 60 درصد و کمترین آمار وقوع مربوط به سال‌های 92 و 96 با 50 درصد بوده است.

نمودار ستونی و دایره‌ای بدین شرح است:

سال 90

سال 91

سال 92

سال 93

سال 94

سال 95

سال 96-99

 

نمودار دایره‌ای 1. نمایش درصدی قتل‌های عمدی در سال‌های 80 تا 99- شهرستان رامهرمز

2-7. مقایسه آماری وقوع قتل‌ها هرسال نسبت به سال قبل

در بحث مقایسه آماری نسبت به مدت مشابه در سال قبل مشاهده می‌شود که:

 سال 80 تا 84 نسبت به سال 80 (133.3 درصد) افزایش وقوع رخ‌داده است.

در سال 85 تا 87 نسبت به سال 84 (12.5 درصد) کاهش وقوع رخ‌داده است.

سال 88 تا 90 نسبت به 87 (57.14 درصد) کاهش وقوع رخ‌داده است.

سال 91 تا 93 نسبت به سال 90 (200 درصد) افزایش وقوع رخ‌داده است.

سال 93 تا 95 نسبت به 92 (20 درصد) کاهش وقوع رخ‌داده است.

سال 96 نسبت به 95 (25 درصد) کاهش وقوع رخ‌داده است.

سال 97 تا 99 نسبت به 96 (16.66 درصد) کاهش وقوع رخ‌داده است.

 

 

نمودار 1. نمایش خطی افزایش و کاهش وقوع قتل‌ها از سال 80 تا 99- شهرستان رامهرمز

بیشترین آمار وقوع قتل‌های عمدی در سال 80 تا 84  و کمترین آن، مربوط به سال 88 تا 90 است و از سال 94 به بعد وقوع قتل‌ها با برنامه‌ریزی‌هایی انجام ‌شده است، اقدامات صورت گرفته؛ ازجمله سرعت عمل پلیس و دستگاه قضایی در جهت شناسایی و دستگیری قاتلین و کشف به‌ موقع قتل‌ها در کمترین زمان ممکن و سایر اقدامات انجام ‌شده و پیشگیرانه­ی نیروی انتظامی و دستگاه قضایی و سایر نهادهای ذی ربط و برخورد قاطعانه با مجرمین و کشف بالای 95 درصدی قتل‌ها باعث کاهش وقوع قتل‌ها در سنوات اخیر گردیده است.

7-3. بررسی بعد زمانی وقوع قتل‌ها

ازنظر زمانی وقوع قتل‌ها به چهار گروه به شرح ذیل تقسیم‌ بندی شده‌اند:

الف) بازه زمانی 00:00 الی 06:00 صبح: که 12.73 درصد وقوع قتل‌ها در این بازه زمانی اتفاق افتاده است.

ب) بازه زمانی 06:00 الی 12:00: 16.37 درصد وقوع قتل‌ها در این بازه زمانی اتفاق افتاده است.

ج) بازه زمانی 12:00 الی 18:00: 41.81 درصد وقوع قتل‌ها در این بازه زمانی اتفاق افتاده است.

د) بازه زمانی 18:00 الی 24:00: 29.9 درصد وقوع قتل‌ها در این بازه زمانی اتفاق افتاده است.

 

نمودار ستونی 1. نمایش درصدی ساعت‌های وقوع قتل‌ها شهرستان رامهرمز- سال 80 تا 99

 

ازنظر فصل‌های سال به چهار گروه به شرح ذیل تقسیم‌بندی می‌شوند:

الف) در سه ‌ماهه‌ی اول سال‌ها (بهار) 27.28 درصد وقوع قتل‌ها در این فصل اتفاق افتاده است.

ب) در سه ‌ماهه‌ی دوم سال‌ها (تابستان) 30.91 درصد وقوع قتل‌ها در این فصل اتفاق افتاده است.

ج) در سه ‌ماهه‌ی سوم سال‌ها (پاییز) 23.63 درصد وقوع قتل‌ها در این فصل اتفاق افتاده است.

د) در سه ‌ماهه‌ی چهارم سال‌ها (زمستان) 18.18 درصد وقوع قتل‌ها در این فصل اتفاق افتاده است.

 

نمودار ستونی 2. نمایش درصدی فصل‌های وقوع قتل‌ها شهرستان رامهرمز- سال 80 تا 99

 

بیشترین وقوع قتل‌ها از لحاظ زمانی در فصول تابستان و بهار و در بازه زمانی 1200 الی 1800 و 1800 الی 2400 به وقوع پیوسته است؛ به‌عبارت ‌دیگر در شش ماه اول سال‌ها در بازه زمانی 1200 الی 1800 بیشترین قتل‌ها به وقوع پیوسته است که می‌توان چنین بیان کرد گرمای تابستان و تجمع افراد در تعطیلات ابتدای فصل بهار می‌تواند یکی از عوامل مؤثر در بروز قتل‌ها باشد.

4-7. مکان‌های وقوع قتل‌ها

در بررسی محل وقوع قتل‌ها بیشترین مکانی که در آنجا قتل‌ها به وقوع پیوسته است، منزل (اعم از داخل و جلوی منزل) و اماکن خصوصی با 41.82 درصد و بعد از آن داخل کوه‌ها، بیابان‌ها، اطراف زمین کشاورزی و رودخانه‌ها با 32.73 درصد و سپس داخل خیابان، میدان‌ها و اماکن عمومی با 12.72 درصد و بعد از آن، قلیانی­ها و پارک‌ها با 9.10 درصد و داخل وسایط نقلیه با 3.63 درصد بوده است.

 

نمودار ستونی 3. نمایش درصدی مکان وقوع قتل‌ها در شهرستان رامهرمز 80 تا 99

 

نتیجه‌گیری اینکه که قتل‌ها در چند سال اخیر بیشتر در منازل، اماکن خصوصی، کوه و بیابان‌ها و ... به وقوع پیوسته‌اند؛ به عبارتی در محل‌های خلوت و به ‌دور از دید عموم صورت پذیرفته‌اند.

 

5-7. جنسیت در قتل

در بررسی جنسیت مقتولین 80 درصد از قربانیان این جنایت، مردان و 20 درصد زنان بوده‌اند؛ به عبارتی قتل در بین مردها 4 برابر بیشتر از زنان به وقوع پیوسته است.

 

نمودار دایره‌ای 2. نمایش درصدی جنسیت مقتولین شهرستان رامهرمز- سال 80 تا 99

 

در بررسی جنسیت قاتلین 97 درصد از قاتلین مرد و تنها 3 درصد از آن‌ها زن بوده‌اند؛ به عبارتی مردها 33 درصد برابر بیشتر از زن‌ها مرتکب قتل شده‌اند.

 

 

نمودار دایره‌ای 3. نمایش درصدی جنسیت قاتلین شهرستان رامهرمز- سال 80 تا 99

 

مردان بیشتر از زنان هم قربانی این جنایت شده‌اند و از طرفی اکثر قتل‌های به وقوع پیوسته توسط مردان صورت گرفته است.

 

6-7. سن در قتل

در بررسی سن مقتولین مشاهده می‌گردد، قتل در تمام سنین اتفاق افتاده است، کمترین سن مقتول 1 سال و بیشترین سن 84 ساله بوده است که رده‌های سنی به ‌صورت 8 دهک به شرح ذیل تقسیم‌بندی که بالاترین آمار مربوط به رده سنی 20 تا 30 سال به 38.20 درصد که بعد از آن، رده سنی 40 تا 50 سال با 16.36 درصد را به خود اختصاص داده‌اند و مابقی رده‌های سنی به شرح ذیل هستند:

1. رده سنی 10 تا 20 سال با 12.75 درصد
2. رده سنی 50 تا 60 سال با 10.90 درصد
3. رده سنی 30 تا 40 سال با 9.09 درصد
4. رده سنی 70 تا 80 سال با 5.45 درصد
5. رده سنی 60 تا 70 سال با 3.63 درصد
6. رده سنی 80 تا 90 سال و 1 تا 10 سال هرکدام با 1.81 درصد

 

نمودار ستونی 4. نمایش درصدی سن مقتولین شهرستان رامهرمز- سال 80 تا 99

 

7-7. سن قاتلین

در بررسی سن قاتلین مشاهده می‌گردد که افرادی که بیشتر مرتکب قتل شده‌اند، در رده سنی 20 تا 40 سال بوده‌اند که کمترین سن قاتلین 14 سال و بیشترین سن 71 ساله بوده است و سایر رده‌های سنی به شرح ذیل تقسیم‌بندی شده‌اند:

1. رده سنی 20 تا 30 سال با 39.71 درصد
2. رده سنی 30 تا 40 سال با 30.15 درصد
3. رده سنی 14 تا 20 سال با 14.28 درصد
4. رده سنی 40 تا 50 سال با 9.52 درصد
5. رده سنی 50 تا 60 سال با 4.76 درصد
6. رده سنی 70 تا 80 سال با 1.58 درصد

 

نمودار ستونی 5. نمایش درصدی سن قاتلین شهرستان رامهرمز- سال 80 تا 99

 

نتیجه‌گیری اینکه بیشترین قربانیان قتل‌های عمدی 20 تا 30 سال بوده و از طرفی حدود 70 درصد از این قتل‌ها توسط افراد بین 20 تا 40 سال اتفاق افتاده است؛ به عبارتی قتل بین افراد جوان بیشتر به وقوع پیوسته است.

 

8-7. وضعیت تأهل در قتل

در بررسی وضعیت تأهل مقتولین 43.64 درصد از مقتولین مجرد و 56.36 درصد از آن‌ها متأهل هستند.

 

 

نمودار دایره‌ای 4. نمایش درصدی وضعیت تأهل مقتولین شهرستان رامهرمز- سال 80 تا 99

 در بررسی قاتلین 65 درصد مجرد و 35 درصد متأهل بوده‌اند که به عبارتی افراد مجرد تقریباً 2 برابر افراد متأهل مرتکب قتل شده‌اند؛ پس داشتن خانواده و تأهل می‌تواند یکی از عوامل مؤثر پیشگیری از ارتکاب قتل باشد.

 

نمودار دایره‌ای 5. نمایش درصدی وضعیت تأهل قاتلین شهرستان رامهرمز- سال 80 تا 99

 

یکی از عوامل مؤثر در ارتکاب به قتل تجرد و عدم وابستگی به خانواده بوده، به ‌طوری‌ که افراد مجرد 2 برابر از افراد متأهل مرتکب قتل گردیده‌اند؛ پس داشتن تعلق به خانواده و تأهل می‌تواند یکی از عوامل مؤثر در پیشگیری از قتل باشد.

 

7-9. تحصیلات در قتل

در بررسی وضعیت سواد مقتولین 27.28 درصد بی‌سواد، 23.64 درصد دارای تحصیلات راهنمایی، 18.20 درصد دارای تحصیلات ابتدایی، 16.36 درصد دارای تحصیلات دیپلم، 7.27 درصد دارای تحصیلات متوسطه، 3.63 درصد دارای تحصیلات فوق ‌دیپلم، 1.81 درصد دارای تحصیلات لیسانس و 1.81 درصد دارای تحصیلات فوق ‌لیسانس بودند.

 

 

نمودار دایره‌ای 6. نمایش درصدی وضعیت تحصیلات مقتولین شهرستان رامهرمز- سال 80 تا 99

 

در بررسی وضعیت سواد قاتلین 33.35 درصد دارای تحصیلات راهنمایی، 27 درصد دارای تحصیلات ابتدایی، 22.22 درصد دارای تحصیلات متوسطه، 7.93 درصد دارای تحصیلات دیپلم، 3.17 درصد دارای تحصیلات فوق ‌دیپلم، 3.17 درصد بی‌سواد، 1.58 درصد دارای تحصیلات لیسانس، 1.58 درصد دارای تحصیلات فوق ‌لیسانس بودند؛ بیشترین افرادی که مرتکب قتل شدند، دارای تحصیلات غیر دانشگاهی با 93.67 درصد بودند و افراد دارای تحصیلات دانشگاهی 6.33 درصد مرتکب قتل شده‌اند.

 

نمودار دایره‌ای 7. نمایش درصدی وضعیت تحصیلات قاتلین شهرستان رامهرمز- سال 80 تا 99

 

 نتیجه‌گیری

جرم قتل عمد نه ‌تنها از نظر سلب حیات انسان زنده مهم است؛ بلکه از لحاظ واکنش اجتماعی و قانونی نیز دارای اهمیت است. از نظر فقه اسلامی، جرم قتل نفس، دارای اهمیت ویژه‌ای است. قتل عمدی علاوه بر اینکه یک جرم عمومی است، جرم فردی و شخصی نیز به ‌حساب می‌آید. قتل عمد مانند سایر جرائم دارای ارکان و عناصری است که از مجموع آن‌ها این پدیده مجرمانه به وجود می‌آید. از ارکان اصلی قتل عمد وجود شخص زنده است و تا زمانی که این رکن احراز نگردد، این جرم تحقق نمی‌یابد. با توجه به نظر کارشناسان پزشکی قانونی و استفتائاتی که از برخی مراجع عظام تقلید شده نهایت حیات انسان با مرگ مغزی تحقق می‌یابد.

 

عمده‌ترین علل و عوامل مؤثر در بروز قتل‌های شهرستان رامهرمز:

1 ـ با توجه به این‌که از نظر زمانی اکثر قتل‌ها در فصل تابستان و در بازه زمانی 1800 ـ 1200 به وقوع پیوسته است، می‌توان چنین نتیجه‌گیری کرد که آب ‌و هوا از جمله گرمای هوا می‌تواند عامل مؤثر و تشدید کننده‌ای در بروز انواع قتل‌ها باشد.

2 ـ در بحث مکان وقوع قتل‌ها؛ از آنجائی که اکثر قتل‌ها در محل‌های خلوت به وقوع پیوسته است، ولی مشاهده می‌شود که برخی از این جنایات در قلیانی‌ها صورت گرفته‌اند؛ به عبارتی حضور جوانان، افراد بیکار، افراد سابقه ‌دار و اراذل‌ و اوباش محله‌ای در قلیانی‌ها که بعضاً منجر به درگیری‌های فیما بین آن‌ها می‌شود، از دیگر عوامل مؤثر در بروز قتل‌ها به شمار می‌رود.

3 ـ در بررسی جنسیت، سن، وضعیت تأهل در قتل، دریافت می‌شود که اکثر قتل‌ها توسط مردان به وقوع پیوسته است و زنان کمتر مرتکب این جنایت شده‌اند و افراد مجرد، تقریباً، دو برابر افراد متأهل مرتکب قتل گردیده‌اند و از طرفی بیشترین افرادی که مرتکب این جنایت شده‌اند، در رده سنی 40 ـ 20 سال قرار دارند؛ پس، نتیجه می‌گیریم که مردان مجرد بین 40 ـ 20 سال بیشترین ارتکاب قتل را داشته‌اند.

4 ـ در بحث تحصیلات؛ افراد تحصیل‌کرده و دارای تحصیلات دانشگاهی به‌ندرت مرتکب قتل شده‌اند و بالعکس بیشترین ارتکاب قتل را افراد فاقد تحصیلات دانشگاهی و در سطح تحصیلات مقدماتی انجام داده‌اند. داشتن تحصیلات پایین و غیردانشگاهی نیز می‌تواند یکی دیگر از عوامل مؤثر در بروز قتل‌ها به شمار آید.

5 ـ بیکاری عامل مؤثری در بروز قتل‌ها بوده به‌طوری‌که افراد بیکار و دارای مشاغل فصلی و موقت در میان سایر افراد بیشترین ارتکاب قتل را داشته‌اند.

6 ـ از آنجایی ‌که در بررسی آلات قتاله مشاهده گردید که حدود 84 درصد از قتل‌ها با استفاده از انواع سلاح گرم و سرد اتفاق افتاده است؛ پس قاچاق انواع سلاح گرم غیر مجاز و واگذاری انواع سلاح شکاری بدون در نظر گرفتن ملاحظات کارشناسانه به افراد و دسترسی آسان به انواع سلاح‌های سرد از دیگر عوامل مؤثر در بروز قتل‌ها می‌باشند.

 

 

1. Kont Valets

مراجع

قرآن کریم.

1. اباذری فومشی، منصور، (1390 )، نحوه عملی رسیدگی به جرایم قتل در دادسرای محاکم کیفری ایران، تهران، انتشارات راه نوین.
2. ابن ابی الحدید، عبد الحمید بن هبة الله، ( 1404 ق )، شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، قم، انتشارات کتابخانه مرعشی نجفی.
3. ابن منظور، محمد بن مکرم، ( 1414 ق )، لسان العرب، بیروت، دار الفکرـ دار الصادر.
4. ابوالحسنی، سلامه؛ کمائی، مریم؛ فرهود، نغمه، ( 1401 )، زنان و مجرمین یقه سفید: مقایسه جرایم یقه صورتی و یقه سفید در حقوق ایران و نروژ، فصلنامه آموزه­های فقه و حقوق جزاء، دوره اول، شماره 4، ص69ـ82.
5. اکبری، ابراهیم؛ علمی، محمود، ( 1397 )، بررسی عوامل اجتماعی اقتصادی مرتبط با وقوع نوع قتل در استان آذربایجان شرقی در سالهای 1390-1393، فصلنامه مطالعات جامعه شناسی، سال دهم، شماره سی و هشتم، ص139-153.
6. حجاریان، محمد حسن، (1358)، تعصب ناموسی و رابطه آن با جرم، پایان نامه کارشناسی ارشد حقوق جزاء و 7. جرمشناسی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران.
7. حر عاملی، محمد بن حسن، ( 1409 ق )، وسائل الشیعة، قم، آل البیت (ع)
8. خلعتبری، عبدالحسین، (1385)، جرم یابی قتل از دیدگاه کارآگاهی، تهران، نشر کارآگاه.
9. خمینی، سید روح الله، ( بی­تا )، تحریر الوسیلة، قم، مؤسسه دار العلم.
10. خویی، سید ابوالقاسم، ( 1422 ق )، مبانی تکملة المنهاج، قم، مؤسسه احیاء آثار خویی.
11. شاطریان، محسن؛ بخشی، قدیر؛ عشایری، طاها؛ آتش زره، اکبر، (1396)، بررسی و تبیین جامعه‌شناختی عوامل موثر بر گرایش به نزاع دسته‌جمعی در جوامع روستایی (مطالعه موردی: جامعه روستایی استان اردبیل)، فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات امنیت اجتماعی، شماره 49، ص 27-51.
12. طریحی، فخر الدین، ( 1416 ق )، مجمع البحرین، تهران، کتابفروشی مرتضوی.
13. عبدی، عباس، (۱۳۷۶)، مسائل اجتماعی قتل در ایران، تهران، انتشارات جهاد دانشگاهی.
14. فرجاد، مرتضی، (1378)، بررسی علل و عوامل روان اجتماعی قتل در ایران، تهران، دانشگاه تهران.
15. فیومی، احمد بن محمد، ( بی­تا )، المصباح المنیر، قم، منشورات دار الرضی.
16. قمی، علی بن ابراهیم، ( 1404 ق )، تفسیر قمی، قم، دار الکتاب.
17. مجلسی، محمد باقر، ( 1403 ق )، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
18. میر محمد صادقی، حسین، ( 1395 )، جرایم علیه اشخاص، تهران، نشر میزان.
19. نجفی، محمد حسن، ( 1404 ق )، جواهر الکلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
20. نظری، جواد، ( 1383)، مسأله اجتماعی از نگاه سه مکتب عمده جامعه شناسی، چکیده مقاله­های هفته پژوهش، اصفهان، دانشگاه اصفهان.
21. نظــری، جــواد، امینــی فســخودی، محمــد عبــاس، (1387)، تبییــن جامعه ‌شــناختی عوامــل مؤثـر بـر گرایـش بـه نـزاع جمعـی در مناطـق روسـتایی اسـتان ایـلام، مجلـه علـوم اجتماعـی و انســانی دانشــگاه شــیراز، شماره 54، ص187-210.
22. نوری، حسین بن محمد تقی، ( 1408 ق )، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل البیت (ع).