تأثیرپذیری حافظ از نظامی با تکیه بر ساقی‌نامه و مغنی‌نامه

مطالعات زبان و ادبیات غنایی

دوره 12، شماره 45، بهمن 1401، صفحه 42-59   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

پریسا داوری^*

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد دهاقان، دانشگاه آزاد اسلامی، دهاقان، ایران

چکیده

ساقی‌نامه از انواع ادبی‌ای است که شعرای فارسی‌گوی بسیاری در گفتنِ این نوع طبع‌آزمایی کرده‌اند. نظامی و حافظ معروفترین گویندگان ساقی‌نامه‌ هستند و ساقی‌نامه‌‌گویان دیگر، همه در سرودن این نوع شعر از آن دو الگو گرفته‌اند، چنان‌که عموماً آنان‌که ساقی‌نامة خود را ضمن منظومه‌هایشان گفته‌اند از نظامی و آنان‌که ساقی‌نامة مستقل یا با موضوعات اجتماعی و تفکر خیامیِ غالب سروده‌اند، از حافظ متأثر بوده‌اند. البته حافظ به قرائن بسیار، هم در ساخت و هم در مضمون و معانیِ ساقی‌نامه و مغنی‌نامه، بسیار به نظامی ‌نظر داشته است. در این مقاله به مقایسۀ ساقی‌نامه و مغنی‌نامۀ حافظ با نظامی پرداخته ‌شده است. از نتایج مهم این تحقیق آن است که اثرپذیری شاعر شیراز از ساقی‌نامة نظامی -برخلاف تصور- چنان‌که تعابیر تشبیهی، استعاری و مفاهیم پارادوکسی مربوط به می و ملزوماتش در کل غزلیات حافظ نشان می‌دهد، بیشتر در غزل او دیده می‌شود تا ساقی‌نامه‌اش؛ دیگر اینکه حافظ برخلاف کلی‌گویی برخی نویسندگان، از خواجو در ترکیبات و یادکرد گذشته و از عراقی در توجه به مفاهیم عرفانی و استقلال ساقی‌نامه‌‌اش متأثر بوده است و میان ساقی‌نامة حافظ و نظامی، با وجود مشابهات بسیار، تفاوت‌هایی نیز وجود دارد که این نوشتار به شیوۀ توصیفی-تحلیلی به این موارد نیز پرداخته‌ است.

کلیدواژه‌ها

حافظ؛ نظامی؛ ساقی‌نامه؛ مغنی‌نامه؛ می؛ ساقی

مراجع

انوشه، حسن (1380). دانشنامۀ ادب فارسی. ج.2. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

اهلی شیرازی، محمد (1369). دیوان اهلی شیرازی. به کوشش حامد ربانی. تهران: سنایی.

بیدکی، هادی، (1394). بررسی انتقادی ساقی‌نامه در فهرست‌های نسخ خطی و منابع تذکره‌ای و کتاب‌شناسی. جستارهای ادبی. 48 (2)، 80-53.

پارسا،احمد؛ آزاد مظهری، محمد (1389). ساقی‌نامة نظامی گنجه‌ای و تعداد واقعی ابیات آن. فصلنامۀ تخصصی زبان و ادب فارسی (دانشگاه سنندج). 1 (2)، 69-49.

ثروتیان، بهروز (1370). فلک جز عشق محرابی ندارد. ادبستان فرهنگ و هنر. 3 (18)، 39-34.

جامی، نورالدین عبدالرحمان (1378). هفت اورنگ. به تصحیح اعلاخان افصح زاد و حسین احمد تربیت. تهران: میراث مکتوب.

جوکار، منوچهر (1385). ملاحظاتی در ساختار ساقی‌نامه با تأکید بر دو نمونۀ گذشته و معاصر. پژوهش‌های ادبی. 3 (12 و 13)، 122-99.

حافظ، شمس الدین محمد (1373). دیوان حافظ. به تصحیح محمد قزوینی و قاسم غنی. تهران: آروین.

حافظ، شمس الدین محمد (1375). دیوان حافظ. به تصحیح پرویز ناتل خانلری. تهران: خوارزمی.‌

حیدری نوری، رضا؛ خاتمی، احمد (1391). سیر تحول فکری نظامی در ساقی‌نامه. پژوهشنامۀ فرهنگ و ادب. 8 (13)، 239-206.

خواجوی کرمانی (1347). همای و همایون. به کوشش کمال عینی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

دهلوی،‌ امیرخسرو (1362). خمسۀ امیرخسرو دهلوی. از روی نسخۀ چاپ انستیتوی خاورشناسی شوروی. تهران: شقایق.

رستگار فسایی، منصور (1380). انواع شعر فارسی. شیراز: نوید.

رضایی، احترام (1390). ساقی‌نامه در شعر فارسی. تهران: شرکت چاپ و نشر بین الملل.

زرین‌چیان، غلامرضا (1355). ساقی‌نامه در ادب فارسی. مجله دانشکدۀ ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد. 12 (47)، 586-571.

سعادت، اسماعیل (1388). دانشنامۀ زبان و ادب پارسی. ج. 3. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

شمیسا، سیروس (1383). انواع ادبی. تهران: فردوس.

شمیسا، سیروس (1389). تلمیحات. تهران: میترا

صفا، ذبیح الله (1369). تاریخ ادبیات در ایران. ج. 3. تهران: نشر فردوس و مجید.

صفا، ذبیح‌الله (1373). تاریخ ادبیات در ایران. ج. 5. تهران: نشر فردوس و مجید‌.

عراقی، فخرالدین ابراهیم (1384). دیوان عراقی. تهران: علم.

فخرالزمانی قزوینی، ملا عبدالنبی (1367). تذکرۀ میخانه. به تصحیح احمد گلچین معانی. تهران: اقبال.

فرزاد، مسعود (1318). کشف مغنی‌نامۀ حافظ. مجلۀ موسیقی. 1 (1)، 29-17.

قیصری، ابراهیم (1390). غزل- ساقی‌نامه از هنرهای حافظ. حافظ‌پژوهی. دفتر چهاردهم. 161-153.

گلچین معانی، احمد (1368). تذکرۀ پیمانه. تهران: سنایی.

نیاز کرمانی، سعید (1368). حافظ‌شناسی. تهران: پاژنگ.

نظامی، الیاس بن یوسف (1374). کلیات حکیم نظامی گنجوی، بر اساس نسخۀ وحید دستگردی. تهران: راد.

وحشی بافقی. (1377). دیوان وحشی بافقی. با مقدمۀ سعید نفیسی و حواشی محمود علمی. تهران: جاویدان.