مطالعه‌ی دموکراسی و حاکمیت مردم در فقه امامیه باتکیه بر قوانین داخلی و بین‌المللی

تحقیقات حقوقی بین المللی

دوره 16، شماره 60، شهریور 1402، صفحه 57-82   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/alr.2023.1968682.2468

نویسندگان

امیر احمدی^{* 1}؛ طاهره پورنعمتی شمس آباد²؛ علی پرتوی³

¹استادیار گروه حقوق، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران. (نویسنده مسئول). رایانامه: [e-mail]

²گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران. رایانامه: [e-mail]

³گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران. رایانامه: [e-mail]

چکیده

زمینه و هدف: در اندیشه‌ی غرب حاکمیت مردم در یک نظام دموکراتیک متجلی است و فرد با هویتی مستقل از جامعه و حاکمیت به روابط اجتماعی خود می‌پردازد. همچنین مشروعیت قوانین و حکومت ناشی از اراده حاکمیت مردم است و دولت‌ها این حقوق و آزادی مردم را متضمن می‌شوند. در واقع دموکراسی و حاکمیت مردم و حفظ و احترام به اینگونه حقوق متقابل، بر حاکمان و جامعه لازم است، زیرا تنها در سایه‌ی انجام احقاق این حقوق است که دولت و فرد به بالندگی می‌رسند. در نظام اسلامی رابطه‌ی بی‌واسطه‌ای بین مردم و حاکمیت مطلق خداوند نمایان است و حق و تعیین سرنوشت را به مردم اعطا نموده و مردم نیز این مبنای دینی را پذیرفته‌اند. هدف این پژوهش این است که با توجه به اینکه حکومت کشور ایران، جمهوری و اسلامی است، این نوشتار برآنست تا به این موضوع بپردازد که قانون کشور ایران به عنوان دولتی جمهوری و فقه و نیز اسناد بین‌المللی تا چه اندازه به حق حاکمیت مردم و برقراری دموکراسی توجه نموده است و از سوی دیگر با توجه به اسلامی بودن آن، این حق چگونه اعمال شده است؟
 روش: روش پژوهش در این مقاله به صورت مرسوم در علوم انسانی و به روش مطالعه کتابخانه‌ای بوده که با تجزیه و تحلیل مطالب موجود و به طریق تحلیلی و توصیفی، ضمن یافتن بایسته‌های تحقیق و پاسخگویی به نکات و مسائل مطرح این مقاله تدوین گردید.
یافته‌ها و نتایج: در پژوهش حاضر جنبه‌ی داخلی حق تعیین سرنوشت که همان حق مردم در انتخابات سیستم حکومتی و مشارکت در تصمیم‌گیری‌های جامعه می‌باشد از نظر قوانین و اسناد بین‌‌المللی و قانون جمهوری اسلامی ایران که مبتنی بر فقه اسلامی است و تطبیق آن با احکام اسلامی، مورد بررسی قرار گرفته است. نتیجه اینکه مشاهده می‌شود که جمهوری اسلامی ایران، یک نظام مبتنی بر مردم‌سالاری دینی است که در زمینه برپایی یک نظام دموکراتیک، بسیار موفق بوده است. همچنین با مطالعه منابع اسلامی می‌توان گفت میان مبانی فقه اسلامی و حق حاکمیت مردم تضاد و تعارض نیست و اختلاف در مبانی حاکمیت است.

کلیدواژه‌ها

دموکراسی؛ حاکمیت؛ قانون اساسی؛ فقه اسلامی؛ اسناد بین‌المللی

مراجع

* قرآن کریم (ترجمه الهی قمشه‌ای)

** نهج‌البلاغه (ترجمه دشتی)

- ابن أبی الحدید، عبد الحمید بن هی الله.‏ (1404). شرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید. جلد3، قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی.

- ابن شعبه حرانی، حسن بن علی. (1404). تحف العقول، قم: جامعه مدرسین.

- ابن هشام. (1412). السیرة النبویة. بیروت: دار احیاء التراث العربی.

- اسلامی، رضا؛ بشکاردانا، کتایون. (1390). حق بر دموکراسی در حقوق بین‌الملل معاصر. مجله حقوقی بین‌المللی، 29(47)، 71-46.

- اصغری آق مشهدی، فخرالدین؛ شیرانی، فرناز. (1392). حق تعیین سرنوشت در اسناد بین‌المللی و قرآن کریم، مطالعات حقوق بشر اسلامی،  2(3)، 122-99.

- بشیریه، حسین. (1381). درس‌هایی از دموکراسی برای همه (مبانی علم سیاست تاسیسی). چاپ اول، تهران: نشر نگاه معاصر.

- بیتهام، دیوید. (1389). دموکراسی راهنمای نوآموز، ترجمه‌ مهدی مختاری و همکاران، چاپ اول، تهران: مجد.

- بیات، محمود. (1376). جایگاه مردم در اندیشه سیاسی اسلام (از دیدگاه شیعه). پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه امام صادق (ع)، دانشکده معارف اسلامی و علوم سیاسی.

- پاینده، ابوالقاسم.‏ (1382). نهج الفصاحة (مجموعه کلمات قصار حضرت رسول صلی‌الله علیه و آله)، تهران: دنیای دانش.

- پورهاشمی، زینب و ارغند، سیدعباس. (1392). کلیات حقوق بین الملل محیط زیست. جلد اول تهران: نشر دادگستر.

- تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد.(1410). غررالحکم و دررالکلم. قم: دارالکتاب الاسلامی.

- توسلی نائینی، منوچهر؛ شیرانی، فرناز. (1395). حق تعیین سرنوشت در اسلام و حقوق بین‌الملل معاصر. پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب، 3(1)، 90-67.

- جاکسون، گلن. (1378). اعلامیه‌ی جهانی حقوق بشر و تاریخچه‌ی آن، محمد جعفر پوینده، تهران: انتشارات نشر نی.

- جوهری، اسماعیل. (1376ق). الصحاح. جلد2، لبنان: دارالعلم للملایین.

- جهانی نسب، احمد؛ فرهادی نسب، جعفر. (۱۳۹۹). بررسی نقش انتخابات بر حاکمیت مردم با تأکید بر انتخابات مجلس شورای اسلامی، مجله بین‌المللی پژوهش ملل، (53)، 43-25.

- حسنوند، محمد؛ گرجی ازندریانی، علی‌اکبر؛ سلمانی سیبنی، مرضیه. (1394). پاسخگویی در نظام حقوق اساسی. نشریه حقوق اساسی، 12(23)، 120-91.

- چوپانی یزدلی، محمدرضا. (1382). بررسی نظری و تحلیلی حقوق فردی با تکیه بر قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران. فصلنامه‌ بصیرت، 10، 154-148.

- حر عاملی، محمدبن حسن. (1409). تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، ج8 و 11، قم: مؤسسه آل بیت علیه السلام.

- حسینی بهشتی، محمد حسین. (1390). مبانی نظری قانون اساسی. تهران: بنیاد نشر آثار و اندیشه‌های شهید آیت‌الله بهشتی.

- خمینى، روح‌الله. (1389). صحیفه امام، مجموعه آثار امام خمینی. جلد 3، چاپ پنجم، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (س(.

- خمینی، سید روح‌الله. (1378). صحیفه نور. جلد 2 و14 و21، تهران: مرکز مدارک فرهنگی انقلاب فرهنگی اسلامی.

- داوودی، حدیثه؛ مهدی‌فر، محمد. (1400). مشارکت سیاسی در جمهوری اسلامی؛ مبانی فقهی و گونه‌های حقوقی، فقه حکومتی، 6(11)، 82-55.

- دبیرنیا، علیرضا؛ اسدآبادی، طیبه. (1395). حاکمیّت مردم در اندیشه سیاسی غرب و اسلام؛ «نظام دموکراتیک» و «نظام مبتنی بر شریعت مقدس در قانون اساسی ایران». پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب، 3 (3)، 50-25.

- رنی، آستین. (1374). حکومت: آشنایی با علم سیاست، ترجمه‌ لیلا سازگار. چاپ اول، تهران: دانشگاه تهران.

- راعی، مسعود. (1391). حقوق بشر و سازوکارهای نظارتی در اسناد بین‌المللی و فقه، معرفت حقوقی، 3(3)، 26-5.

- زرشناس، شهریار. (1383). بحران جهانی دموکراسی و اندیشه‌ی مردم‌سالاری دینی در ایران. چاپ اول، تهران: سازمان عقیدتی سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران.

ساجدی، امیر. (1389). موانع توسعه‌ی دموکراسی در خاورمیانه، فصلنامه مطالعات سیاسی، 8، 121-103.

- صادقی، محمدمهدی؛ راعی، مسعود؛ رئیسی، لیلا. (1401). حاکمیت مردم و شناسایی دولت‌ها، مطالعات حقوق عمومی دانشگاه تهران، 52(3)، 1317-1299.

- صالحی نجف‌آبادی، نعمت‌الله. (1382). ولایت‌فقیه حکومت صالحان. چاپ دوم، تهران: انتشارات امید فردا.

- علامیه جهانی حقوق بشر، از قطعنامه‌های مجمع عمومی سازمان ملل متحد، مصوب ۱۰ دسامبر ۱۹۴۸.

- عمید زنجانی، عباسعلی. (1391). حقوق اساسی تطبیقی: حقوق اساسی کشورهای غربی و کشورهای اسلامی. چاپ دوم، تهران: میزان.

- عمید زنجانی، عباسعلی. (1367). فقه سیاسی. جلد 1 و 3، تهران: انتشارات امیرکبیر.

- غرایاق زندی، داوود؛ پورسعید، فرزاد. (1385). نهادهای مدنی و هویت در ایران. چاپ اول، تهران: انتشارات تمدن ایرانی.

- قاری سیدفاطمی، سید محمد. (1389). حقوق بشر در جهان معاصر: جستارهایی تحلیلی از حق‌ها و آزادی‌ها، انتشارات مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های حقوقی، تهران.

- قاسمی، مهدی. (1379). حاکمیت پایدار و نظریه‌های ولایت‌فقیه. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، مؤسسه آموزش عالی باقرالعلوم قم، دانشکده حقوق و علوم سیاسی.

- قاضی شریعت پناهی، ابوالفضل. (1372). حقوق اساسی و نهادهای سیاسی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

- قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران.

- کنوانسیون آمریکایی حقوق بشر مصوب در 22 نوامبر 1969.

- کریم، روشنک. (۱۴۰۰). جایگاه مردم در کارآمدی حکومت از منظر اندیشه‌های سیاسی شهید بهشتی، مجله مطالعات راهبردی علوم انسانی و اسلامی، ۳9، 208-195.

- محمدی، منوچهر. (1380). مردم‌سالاری دینی در نظام جمهوری اسلامی یا تئوکراسی. فصلنامه دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، 54، 158-137.

- محقق داماد، سیدمصطفی. (1420). وصیت تحلیل فقهی و حقوقی. تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.

- ملک افضلی اردکانی، محسن. (1391). ماهیت و حکم شرکت در انتخابات از منظر فقه سیاسی اسلام، فصلنامه حکومت اسلامی، (4)، 108-83.

- منتظری، حسینعلی. (1411ق). دراسات فی ولایه الفقیه و فقه الدوله الاسلامیه. جلد اول، قم، انتشارات دارالفکر.

- میثاق بین‌المللی مدنی و سیاسی، مصوب ۱۶ دسامبر ۱۹۶۶ میلادی ‌(مطابق ‌با ۲۵/۹/۱۳۴۵ شمسی‌) مجمع عمومی‌ سازمان ملل ‌متحد.

- میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مصوب 1966.

- منشور ملل متحد، مصوب در ۲۴ اکتبر ۱۹۴۵.

- نمک دوست تهرانی، حسن. (1383). حق دسترسی آزادانه به اطلاعات و دموکراسی. فصلنامه مطالعاتی و تحقیقاتی وسایل ارتباط‌جمعی، 3.

- نوایی، علی‌اکبر. (1391). الزامات متقابل حوزه و حاکمیت. فصلنامه پژوهش‌های اجتماعی اسلامی، (93)، 98-71.

- نصیری لاریمی، رضا. (1393). تقابل حق دعوت به مداخله، حق تعیین سرنوشت مردم، دموکراسی، جنگ داخلی، مشروعیت. تحقیقات حقوقی بین‌المللی، 7(25)، 135-99.

- واقدی محمدبن عمر. (1369). مغازی، مترجم: محمود مهدوی دامغانی، جلد1، تهران: مرکز نشر دانشگاهی تهران.

- واعظی، سیدمجتبی؛ زیرایی، رضا (1399). دموکراسی مستقیم در ایران، بررسی تطبیقی شیوه و گستره اجرای اصل 59 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران. فصلنامه تحقیقات حقوقی، 23(89)، 216-195.

- هاشمی، سید محمد. (1383). قانون اساسی و حاکمیت مردم. نشریه حقوق اساسی. 2(3)، 333-325.

- یزدانی، عنایت‌الله؛ سلطانی، محمدجواد؛ قاسمی، مصطفی. (1399). مردم‌سالاری دینی: قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران، پاسداری فرهنگی انقلاب اسلامی، 5(12)، 147-117.

- یوسفی، بتول. (1400). بررسی خوانش‌های مختلف از نظریه مردم‌سالاری دینی و تبیین گفتمان مختار با تأکید بر اندیشه رهبران انقلاب اسلامی. تحقیقات اسنادی انقلاب اسلامی، 3(6)، 95-71.

- Dahl. (1961). Who Governs? Democracy and Power in an American City. New Haven.

- Favoreu, L. (2000). Droit des liberte’s fondamentales, Dalloz.

- Henriksen, j. (2008). The Continous process of recognition and implementation of the sami peoples right to self-determination. Cambridge review of international affairs Routledge. 21(1).

- Higgins, R. (1994). Problems and Process: International Law and How.

- Jaber, T. (2010). Acase for Kosovo? Self-determination and secession in the 21th century the international journal of human rights, London school of economics, first published on 28 July.

- Vikram, D. A.; Mark v. T. (2009). Global Perspectives on Constitutional Law, London, Sage.

- We Use It, Oxford: Clarendon Press.